Bollywoodasya Lingant

 

Book Launch: “Bollywoodasya Lingant” by Shri Vijay Ranchan (Hindi Book)

The book “Bollywoodasya Lingant”, authored by noted writer and social commentator Shri Vijay Ranchan, was successfully launched on 12 December 2025 at the Govardhanram Tripathi Smriti Mandir, Gujarat Sahitya Academy, Ahmedabad.

The event was attended by Shri Vijay Ranchan along with his family members and eminent guests including Shri Ashok Narayan, Shri Balwant Singh, Shri V. N. Maira, Shri V. C. Patel, Shri Pravin Trivedi, Shri Sanjay Prasad, Smt. Sangita Prasad, Guest of Honour Nisarga Ahir, the President of the function Shri Prakash Shah, the undersigned, and several other invitees.

Bollywoodasya Lingant critically analyses more than 100 Bollywood films released between 1960 and 2022, tracing the representation of the third gender, gays, and lesbians—from the era of IPC Section 377 to the post-repeal period. The book examines issues of sexual ethics, social prejudice, dignity, and human rights through the medium of cinema.

A distinctive feature of the book is its reference to Hindu mythology and Sufi tradition. 

The work draws from Hindu mythology and philosophy to highlight the long-standing acceptance of gender fluidity in Indian tradition—Vishnu assuming the form of Mohini, Krishna becoming the bride of Aravan, Arjuna living as Brihannala, and Shikhandi’s role in the Mahabharata.

Sufi traditions, where the relationship between the murshid and the murid is rooted in devotion and spiritual surrender. The author cites classical examples such as Amir Khusro–Nizamuddin Auliya, Sarmad–Amichand, Dara Shikoh and his spiritual master, and Shah Hussain–Madho Lal, presenting them as bonds of intense spiritual love. The book also notes historical relationships like Mahmud of Ghazni–Ayaz and Alauddin Khilji–Malik Kafur, which are often interpreted as being driven by love, desire, or personal attachment.

There is no man who is completely male, and no woman who is completely female. Beyond the body, feminine emotions may exist within a male form, and masculine emotions within a female form. Though natural, such variations are often met with hatred or ridicule in society.

Reflecting on the repeal of IPC Section 377 (Victorian line), the book acknowledges Justice R. F. Nariman’s contribution in restoring constitutional dignity, freedom of expression, and human rights to the LGBTQIA+ community. It also charts the evolution of Indian cinema from ridicule and stereotyping to more sensitive portrayals. 

For a long time, Bollywood portrayed homosexual characters as objects of ridicule or fear. Indian cinema has now moved beyond the farce of Dostana, the controversy surrounding Dunno Y, and the protests against Fire. Films like Maja Ma now portray acceptance of identity. Masculinity and femininity have risen beyond the body and now resonate through the mind and heart. The era of the “He-Man” Dharmendra is over, and no film will now mock a character like Pinku by cutting his pink hair. No one will be forced to resign from the post of CBFC chairperson, as Vijay Anand once did for Gulabi Aaina.

Films such as Badhaai Do and Ek Ladki Ko Dekha Toh Aisa Laga can now correct earlier shortcomings and more truthfully portray homosexual lives. Whether it is Tamanna, Sadak, or Shabnam Mausi, the time has come to acknowledge the social and historical importance of the third gender.

“Bollywoodasya Lingant”—from its title alone—sounds like a Sanskrit text. Shri Ranchan chose the name inspired by Vedanta. Just as the essence of the Vedas lies in the Upanishads, Lingant moves beyond the male–female binary to narrate the story of expression, dignity, and justice for the LGBTQIA+ community.

Despite poor health, he worked tirelessly to present this important work. There is a sharp edge to his pen—his eight-page analytical discussion on Badnam Basti, based on archival research, is testimony to his scholarship. Each film discussion holds the reader’s attention. If a film on this subject were to be made today, producers and directors would do well to seek guidance from him.

Shri Vijay Ranchan is a courageous, humanist writer and a sentinel of social justice. He has consistently made the marginalized the protagonists of his books—Bollywood Ki Narigatha, Bollywood Ka Gumshuda Musalman, Bollywood Ke Atirikt—and now this fourth work, Bollywoodasya Lingant. This is his 18th book. Regardless of health concerns, he continues to write. His very name is “Ranchan”—creation is inevitable.

Inspired by the philosophical idea of Vedanta, Bollywoodasya Lingant goes beyond binary definitions of gender to narrate a broader story of identity, justice, and inclusion. This is Shri Vijay Ranchan’s 18th book, reaffirming his lifelong commitment to giving voice to marginalised communities despite health challenges.

The book stands not only as a critique of Bollywood cinema but also as a mirror of India’s evolving social consciousness, advocating dignity, acceptance, and the vision of an inclusive society.

It is hoped that this book by Shri Ranchan will guide society toward greater understanding and acceptance. Heartfelt congratulations to the author—may this work inspire the creation of an open and inclusive society.

12 December 2025

पुस्तक विमोचन: “बॉलीवुडस्य लिंगांत” – श्री विजय रचन

प्रसिद्ध लेखक और सामाजिक टिप्पणीकार श्री विजय रचन की पुस्तक “बॉलीवुडस्य लिंगांत” का विमोचन 12 दिसंबर 2025 को गोवर्धनराम त्रिपाठी स्मृति मंदिर, गुजरात साहित्य अकादमी, अहमदाबाद में सफलतापूर्वक किया गया।

इस कार्यक्रम में श्री विजय रचन अपने परिवार के साथ उपस्थित थे। प्रमुख अतिथियों में श्री अशोक नारायण, श्री बलवंत सिंह, श्री वी. एन. मैरा, श्री वी. सी. पटेल, श्री प्रवीन त्रिवेदी, श्री संजय प्रसाद, श्रीमती संगीता प्रसाद, मुख्य अतिथि निसर्ग अहिर, कार्यक्रम अध्यक्ष श्री प्रकाश शाह, और लेखक के निमंत्रित अन्य उपस्थित व्यक्ति तथा मैं स्वयं शामिल थे।

बॉलीवुडस्य लिंगांत 1960 से 2022 के बीच बनी 100 से अधिक बॉलीवुड फिल्मों का गंभीर विश्लेषण प्रस्तुत करती है। यह पुस्तक तीसरे लिंग, समलैंगिक पुरुष और महिलाएं (गाय और लेस्बियन) के चित्रण का अध्ययन करती है, IPC सेक्शन 377 के युग से लेकर इसके रद्द होने के बाद तक। पुस्तक में यौन नैतिकता, सामाजिक पूर्वाग्रह, गरिमा और मानव अधिकार जैसे विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

इस पुस्तक की एक विशेषता हिंदू पौराणिक कथाओं और सूफी परंपरा का संदर्भ है।

लेखक ने भारतीय परंपरा में लिंग तरलता (Gender Fluidity) की दीर्घकालीन स्वीकृति को उजागर किया है—जैसे अय्यप्पा के जन्म के लिए विष्णु का मोहिनी रूप धारण करना, कृष्ण का अरावन की पत्नी बनना, अर्जुन का बृहन्नला बनना, और शिखंडी का भीष्म युद्ध में भूमिका निभाना।

सूफी परंपरा में, मुर्शिद और मुरीद के बीच का संबंध भक्ति और आध्यात्मिक समर्पण पर आधारित होता है। लेखक ने ऐतिहासिक उदाहरणों का हवाला दिया है—अमीर खुसरो–निज़ामुद्दीन औलिया, सरमद–अमीचंद, दारा शिकोह और उनके गुरु, शाह हुसैन–मधोलाल—जिनके संबंध गहन आध्यात्मिक प्रेम के प्रतीक हैं। पुस्तक में यह भी उल्लेख है कि महमूद गज़नी–ऐयाज़ और अलाउद्दीन खिलजी–मलिक काफूर जैसे संबंध प्रेम, वासना या व्यक्तिगत लगाव से प्रेरित हो सकते हैं।

किसी पुरुष में पूर्ण पुरुषत्व नहीं होता और किसी महिला में पूर्ण स्त्रीत्व नहीं। शरीर से परे, पुरुष रूप में स्त्री जैसी भावनाएँ और महिला रूप में पुरुष जैसी भावनाएँ भी हो सकती हैं। ये प्राकृतिक होते हुए भी समाज में अक्सर घृणा या उपहास का कारण बनती हैं।

IPC सेक्शन 377 (विक्टोरियन कानून) के रद्द होने पर पुस्तक न्यायमूर्ति आर. एफ. नरीमन के योगदान को स्वीकार करती है, जिन्होंने LGBTQIA+ समुदाय को संवैधानिक गरिमा, अभिव्यक्ति की स्वतंत्रता और मानव अधिकार प्रदान किए। पुस्तक यह भी दर्शाती है कि भारतीय सिनेमा ने हास्य और डर के माध्यम से समलैंगिक पात्रों को प्रस्तुत करने से संवेदनशील और वास्तविक चित्रण की ओर कैसे प्रगति की है।

लंबे समय तक बॉलीवुड समलैंगिक पात्रों को मजाक या डर के रूप में दिखाता रहा। अब दोस्ताना का प्रहसन, डून्नो वाय का बवाल और फायर का विरोध के दौर को पीछे छोड़ते हुए, फिल्में जैसे मजा मा पहचान और स्वीकृति को प्रस्तुत करती हैं। पुरुषत्व और स्त्रीत्व अब शरीर से ऊपर उठकर मन और हृदय के माध्यम से व्यक्त हो रहे हैं। “He-man” धर्मेंद्र का युग समाप्त हो चुका है और अब किसी फिल्म में पिंकू जैसे पात्र का मजाक उनके गुलाबी बाल काटकर नहीं उड़ाया जाएगा। किसी को भी सेंसर बॉर्ड के अध्यक्ष के पद से इस्तीफ़ा देने के लिए मजबूर नहीं किया जाएगा, जैसा कि विजय आनंद ने गुलाबी आईना के लिए किया था।

बधाई दो और एक लड़की को देखा तो ऐसा लगा जैसी फिल्में अब अपने पिछले दोष सुधार कर समलैंगिक जीवन को सच्चाई के साथ प्रस्तुत कर सकती हैं। चाहे यह तमन्ना, सड़क या शबनम मौसी हो, तीसरे लिंग के सामाजिक और ऐतिहासिक महत्व को स्वीकार करने का समय आ गया है।

“बॉलीवुडस्य लिंगांत” नाम से ही यह एक संस्कृत ग्रंथ जैसा प्रतीत होता है। श्री रचन ने इसे वेदांत से प्रेरित होकर चुना है। जैसे वेदों का सार उपनिषदों में निहित है, वैसे ही यह पुस्तक पुरुष–महिला बाइनरी से परे जाकर LGBTQIA+ समुदाय की अभिव्यक्ति, गरिमा और न्याय की कहानी प्रस्तुत करती है।

स्वास्थ्य की बाधाओं के बावजूद, लेखक ने यह महत्वपूर्ण कार्य प्रस्तुत करने के लिए अथक प्रयास किया। उनके पेन की धार स्पष्ट है—बदनाम बस्ती पर आठ पृष्ठों का विश्लेषणात्मक लेख उनकी शोधक्षमता का प्रमाण है। प्रत्येक फिल्म का विमर्श पाठक का ध्यान खींचता है। यदि आज इस विषय पर कोई फिल्म बनाई जाए, तो निर्माता और निर्देशक लेखक से मार्गदर्शन अवश्य लें।

श्री विजय रचन साहसी, मानवतावादी और सामाजिक न्याय के प्रहरी लेखक हैं। उन्होंने अपने पुस्तकों में हमेशा हाशिए पर पड़े लोगों को नायक बनाया— बॉलीवुड की नारीगाथा. बॉलीवुड का गुमशुदा मुसलमान, बॉलीवुड के अतिरिक्त —और अब चौथे ग्रंथ के रूप में बॉलीवुडस्य लिंगांत- यह उनकी 18वीं पुस्तक है। स्वास्थ्य की परवाह किए बिना, वे लगातार लिखते रहे हैं। उनका नाम ही “रचन” है—रचना अवश्य होगी।

वेदांत के दर्शन से प्रेरित, बॉलीवुडस्य लिंगांत की द्वंद्वात्मक परिभाषाओं से परे जाकर पहचान, न्याय और समावेशन की कहानी प्रस्तुत करता है। यह पुस्तक केवल बॉलीवुड की समीक्षा नहीं, बल्कि भारत की बदलती सामाजिक चेतना का दर्पण है, जो गरिमा, स्वीकृति और समावेशी समाज की दिशा में मार्गदर्शन करती है।

आशा है कि यह पुस्तक समाज को LGBTQIA+ समुदाय की स्वीकृति की ओर मार्गदर्शन करेगी। लेखक को हार्दिक शुभकामनाएँ—यह कृति खुले और समावेशी समाज के निर्माण में प्रेरणा बने।

12 दिसंबर 2025

Read More

Nagpur-Vidarbha (Hindi-English)

 नागपुर (विदर्भ)

ऋग्वेद में नागपुर का उल्लेख नहीं मिलता, लेकिन इस क्षेत्र को रामायण, महाभारत और अनेक पुराणों में विदर्भ कहा गया है। यह भूमि चार नदियों—प्योश्नी, वर्धा, वैष्णवी (वेणगंगा) और कन्हा (कनहन)—से सिंचित होती रही है।

प्राचीन साहित्य में विदर्भ की स्त्रियों की कांति, सौंदर्य और गरिमा की विशेष प्रशंसा की गई है। इंदुमती, जो राजा दशरथ की माता और भगवान राम की दादी थीं, यहीं की थीं। रुक्मिणी, जिनके प्रेम ने भगवान कृष्ण को विदर्भ तक खींच लाया, भी इसी भूमि की थीं। कृष्ण ने उनके भाई रुक्मी को पराजित कर उन्हें हर लिया था। रुक्मिणी का पूर्व-निश्चित विवाह शिशुपाल से होना था, जिसे कृष्ण ने बाद में युधिष्ठिर के राजसूय यज्ञ में सुदर्शन चक्र से मार दिया। दमयंती, राजा नल की प्रिया, विदर्भ की एक अन्य विख्यात राजकुमारी थीं।

नागपुर से लगभग 60 किलोमीटर दूर रामटेक स्थित है, जहाँ कभी अगस्त्य मुनि का आश्रम था। माना जाता है कि वनवास काल के दौरान भगवान राम, लक्ष्मण और सीता यहाँ आए थे। राम ने अगस्त्य मुनि से भेंट की और इस क्षेत्र को राक्षसों से मुक्त करने का संकल्प लिया। वर्तमान मंदिर संरचनाएँ बाद में नागपुर के भोंसले राजाओं द्वारा बनवाई गईं।

185 ईसा पूर्व में पाटलिपुत्र में पुष्यमित्र शुंग द्वारा बृहद्रथ मौर्य की हत्या के बाद विदर्भ पर सर्ववर्मन का अधिकार हुआ। सातवाहन काल में माधवसेन—जिन्हें अशोक का वंशज माना जाता है—विदर्भ के शासक थे। अग्निमित्र, जो पुष्यमित्र का पुत्र और विदिशा–मालव का शासक था, का विवाह माधवसेन की बहन से तय हुआ था, परन्तु वह उसकी दासी मालविका पर मोहित हो गया और (149–141 ईसा पूर्व) उससे विवाह किया। बाद में उसने विदर्भ पर आक्रमण कर इसे दो भागों—वर्धा नदी के पूर्व और वर्धा नदी के पश्चिम—में बाँट दिया।

सातवाहनों के शासन में विदर्भ का प्रभाव पश्चिम में अरब सागर से लेकर पूर्व में बंगाल की खाड़ी तक विस्तृत था।

तीसरी शताब्दी ईस्वी में यह क्षेत्र वाकाटक शासन के अधीन आया, जिनका राज्य भी समुद्र से समुद्र तक फैला था। उनके प्रभाव का प्रमाण यह है कि रुद्रसेन द्वितीय का विवाह प्रभावती गुप्ता से हुआ, जो गुप्त सम्राट चंद्रगुप्त द्वितीय विक्रमादित्य की बहन थीं। प्रभावती गुप्ता कई वर्षों तक विदर्भ की संरक्षिका (रिजेंट) रहीं, जिसने इस क्षेत्र को गुप्त साम्राज्य से सांस्कृतिक और राजनीतिक रूप से जोड़ा। वाकाटक शासन लगभग 550 ईस्वी तक चला।

रामटेक को महान संस्कृत कवि कालिदास (5वीं शताब्दी ईस्वी) के काव्य मेघदूत की प्रेरणा-स्थली माना जाता है, विशेषकर रामगिरि पर्वत को। किंवदंती के अनुसार कुबेर द्वारा निर्वासित एक यक्ष को यहीं भेजा गया था। यहाँ की शांत प्रकृति, झीलें और वर्षा का हरा-भरा विस्तार उसकी प्रियतमा के प्रति विरह भाव को और गहरा कर देते हैं। वह बादल से अपनी प्रिय तक संदेश पहुँचाने की विनती करता है—और बादल का काल्पनिक मार्ग मध्य भारत से हिमालय तक एक काव्यमय यात्रा बन जाता है। कुछ विद्वानों के अनुसार, वह यक्ष स्वयं कालिदास का प्रतीक हो सकता है और अलकापुरी वास्तव में उज्जैनी का सूचक है।

नागपुर में कोराडी स्थित जगदंबा महालक्ष्मी मंदिर, जो 51 शक्ति पीठों में से एक है, भक्तों का प्रमुख श्रद्धास्थल है।

शताब्दियों में विदर्भ पर अनेक राजवंशों का शासन रहा—बादामी के चालुक्य, राष्ट्रकूट, कल्याणी के चालुक्य, कलचुरी, परमार, देवगिरि के यादव, गोंड शासक, मुस्लिम सत्ता, और अंततः नागपुर के भोंसले। मुगल काल में यह अधीन राज्य के रूप में था, और अंग्रेज़ी शासन में रियासत के रूप में। स्वतंत्रता के बाद यह 1947 में विलयपत्र और अभिसमर्पण समझौते के माध्यम से भारतीय संघ में शामिल हुआ।

विदर्भ स्वतंत्रता आंदोलन का एक महत्वपूर्ण केंद्र तब बना जब महात्मा गांधी ने 1936 में सेवाग्राम (वर्धा) में अपना आश्रम स्थापित किया और अगले दस वर्षों तक कई प्रमुख आंदोलनों का नेतृत्व यहीं से किया।

नागपुर इस कारण भी महत्वपूर्ण है कि यह राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (RSS) का जन्मस्थान है। डॉ. केशव बलिराम हेडगेवार ने 1925 में इसकी स्थापना की। उनका पुश्तैनी घर आज स्मारक के रूप में सुरक्षित है, जहाँ उनके जीवन से जुड़े वस्तुएँ और संगठन की प्रारंभिक यात्रा प्रदर्शित की गई है। उनके दाह-संस्कार-स्थल पर बना स्मृति मंदिर रथ के समान आकार का है, जिसमें रथ के सारथी का स्थान बाद में उनके उत्तराधिकारी श्री एम.एस. गोलवलकर की समाधि से पूरा किया गया।

यहाँ दीक्षा भूमि भी है, जो साँची स्तूप की तर्ज पर बनाया गया पवित्र स्मारक है। यहीं 14 अक्टूबर 1956 को, अपनी मृत्यु से चालीस दिन पूर्व, डॉ. भीमराव अम्बेडकर, तब 65 वर्ष के, ने हजारों अनुयायियों के साथ बौद्ध धर्म दीक्षा ग्रहण की।

नागपुर का ड्रैगन पैलेस मंदिर जापान से लाए गए लगभग 700 किलोग्राम वजनी चंदन की लकड़ी से निर्मित भव्य बुद्ध प्रतिमा के लिए प्रसिद्ध है।

भारतीया विद्या भवन में एक संग्रहालय रामायण की कथा को सुंदर चित्रों और रोचक व्याख्याओं के माध्यम से प्रदर्शित करता है, जबकि दूसरी मंजिल पर विभिन्न पृष्ठभूमियों से आए महान स्वतंत्रता सेनानियों को समर्पित प्रदर्शनी है।

पूर्वी नागपुर के वाठोडा क्षेत्र में स्थित BAPS स्वामीनारायण मंदिर भगवान स्वामीनारायण के भक्ति और सेवा के संदेश का प्रसार करता है।

नागपुर में दो प्रमुख झीलें हैं—फुटाला और अंबाझरी। फुटाला झील पर पिछले वर्ष एक सुंदर फाउंटेन बनाया गया था, जिसमें दर्शकों के लिए मंडप और बैठने की व्यवस्था भी की गई थी। लेकिन उद्घाटन के बाद यह केवल लगभग पंद्रह दिनों तक ही चला और तब से बंद पड़ा है।

अंबाझरी झील में शहर का मलजल (वेस्टवॉटर) एकत्र होता है। इस पानी को शुद्ध कर उद्योगों को बेचा जाता है, जिससे नगर निगम को आय प्राप्त होती है। यह झील युवाओं और प्रेमी युगलों के मिलने और समय बिताने का एक लोकप्रिय स्थान भी है।

आज नागपुर तेज़ी से आधुनिक रूप ले रहा है। यह महाराष्ट्र की दूसरी राजधानी है, जहाँ विधानसभा का शीतकालीन सत्र आयोजित होता है, और मुख्यमंत्री का निवास भी यहीं स्थित है। शहर की अभिनव तीन-स्तरीय परिवहन प्रणाली, जो एकल-स्तंभ संरचना पर आधारित है, अत्यंत आकर्षक है और भारत के अन्य महानगरों में भी ट्रैफिक कम करने का मॉडल बन सकती है।

22 नवम्बर 2025

Nagpur (Vidarbha)

Nagpur is not mentioned in the Rigveda, but the region is referred to as Vidarbha in the Ramayana, Mahabharata, and various Puranas. The area was nourished by four rivers—Pyoshni, Vardha, Vaishnavi (Venganga) and Kanha (Kanhan).

In ancient literature, Vidarbha is celebrated for the grace and beauty of its women. Indumati, mother of King Dasharatha and grandmother of Lord Rama, belonged to this land. Rukmini, whose love drew Lord Krishna to Vidarbha, was also from here. Krishna carried her away after defeating her brother Rukmi. Earlier, Rukmini had been betrothed to Shishupala, whom Krishna later slew with the Sudarshan Chakra during Yudhishthira’s Rajsuya Yajna. Damayanti, beloved of King Nala, was another renowned princess of Vidarbha.

About 60 kilometres from Nagpur lies Ramtek, the site of the ancient ashram of Agastya Muni. It is believed that during their exile, Lord Rama, Lakshmana and Sita visited this place, where Rama met Agastya Muni and took a pledge to rid the region of demonic forces. The present structures of the temples at Ramtek were later built by the Bhonsale kings of Nagpur.

After the assassination of Brihadratha Maurya by his general Pushyamitra Shunga in 185 BCE at Pataliputra, Vidarbha came under Sarvavarman. During the Satavahana period, Madhavsen—regarded as a descendant of Ashoka—ruled the region. Agnimitra, son of Pushyamitra and ruler of Vidisha–Malava, was engaged to Madhavsen’s sister, but fell in love with her maid Malavika and married her (149–141 BCE). Agnimitra later invaded Vidarbha and divided it into two parts—east of the Wardha River and west of the Wardha River.

Under the Satavahanas, the political influence of Vidarbha extended widely—from the Arabian Sea in the west to the Bay of Bengal in the east.

In the 3rd century CE, Vidarbha came under the Vakatakas, who also ruled territories stretching from coast to coast. Their influence was such that Rudrasena II married Prabhavati Gupta, sister of Chandragupta II Vikramaditya of the Gupta Empire. As regent, Prabhavati Gupta linked Vidarbha culturally and politically with the Gupta dynasty. The Vakataka rule continued until about 550 CE.

Ramtek is traditionally believed to be the setting of Kalidasa’s Meghaduta (5th century CE), particularly the Ramgiri hills. According to legend, a Yaksha, exiled by his master Kubera, was banished to this very location. The serene hills, tranquil lakes, and lush monsoon landscape deepen his longing for his beloved in distant Alakapuri. His plea to a passing monsoon cloud to carry his message forms a poetic travelogue from Central India to the Himalayas. Some scholars believe that the Yaksha symbolises Kalidasa himself, yearning for his beloved, and that Alakapuri may metaphorically represent Ujjaini.

Nagpur is home to the Jagdamba Mahalakshmi Temple at Koradi—one of the 51 Shakti Peethas—developed into a major pilgrimage centre by the temple trust.

Over the centuries, Vidarbha came under several ruling powers: the Chalukyas of Badami, Rashtrakutas, Chalukyas of Kalyani, Kalachuris, Paramaras, Yadavas of Devagiri, Gond rulers, Muslim powers, and finally the Bhonsales of Nagpur. During Mughal rule, it functioned as a vassal state, and under the British, it became a princely state. After India’s independence, it joined the Indian Union through the Instrument of Accession and Merger Agreement in 1947.

Vidarbha emerged as a major centre of national activity when Gandhiji established his Ashram at Sevagram (Wardha) in 1936, from where he led several movements over the next decade.

Nagpur also holds special importance as the birthplace of the Rashtriya Swayamsevak Sangh (RSS), founded by Dr. Keshav Baliram Hedgewar in 1925. His ancestral house, preserved as a memorial, displays his early life and the roots of the organisation. At his cremation site, a Smriti Temple—designed to resemble a chariot—commemorates him, with the space for the charioteer later symbolically completed by the cremation of his successor Shri M.S. Golwalkar.

Another landmark is Diksha Bhumi, modelled after the Sanchi Stupa, a sacred site for Ambedkarite Buddhists. On 14 October 1956, just forty days before his demise, Dr. B.R. Ambedkar, then 65, embraced Buddhism here along with thousands of followers.

Nagpur also houses the Dragon Palace Temple, featuring a magnificent 700-kg sandalwood Buddha statue brought from Japan.

At Bharatiya Vidya Bhavan, a museum narrates the story of the Ramayana through exquisite paintings and engaging audiovisual presentations on one floor, and on another, honours India’s freedom fighters from diverse backgrounds.

In the Vathoda area of East Nagpur, the BAPS Swaminarayan Temple spreads the message of Bhakti and Seva taught by Bhagwan Swaminarayan.

There are two major lakes in Nagpur: Futala and Ambazari. A beautiful fountain was constructed at Futala last year, with a pavilion and seating arrangements for visitors to enjoy the view. However, it was operated only for about a fortnight after its inauguration and has remained non-functional since then.

Ambazari Lake receives the wastewater effluents of the city, which are treated and then supplied to industries. This has become a source of revenue for the Municipal Corporation. The lake is also a popular spot for young couples to meet and spend time together.

Today, Nagpur is rapidly modernising. As the second capital of Maharashtra, it hosts the winter session of the Maharashtra Assembly, along with the official residence of the Chief Minister. The city’s innovative three-tier transport system, supported on single-pillars, is an impressive urban feature with potential to ease congestion in other Indian cities.

22 November 2025

Read More

નિષ્ઠા (જય સ્વામિનારાયણ)

નિષ્ઠા (જય સ્વામિનારાયણ)

નાગપુર વાથોડા વિસ્તારમાં સ્વામિનારાયણ (BAPS)નું એક સુંદર મંદિર બન્યું છે. ત્યાં ઝાઝા હરિભક્તો નથી પરંતુ દર્શન સ્વામી અને બીજા સંતો તે વિસ્તારમાં સેવાના કાર્યમાં જોડાઈ ધર્મ જાગરણ પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા છે. મંદિરમાં નિયમિત આરતીમાં આજુબાજુના લોકો આવે છે અને સાંજે ખાસ કરીને મંદિરનું લાઇટિંગ સુંદર હોવાથી સંખ્યા વધે છે. 

હું મંદિરમાં બે રાત રોકાયો અને દર્શન આરતીનો લાભ લીધો. મંદિરની નજીક મહાનગરપાલિકાનું ઘન કચરા ડંપિંગ ગ્રાઉન્ડ હોઈ તથા ડ્રેનેજ લાઈન તૂટેલી હોવાથી વિસ્તાર દુર્ગંધગ્રસ્ત રહેવાથી તેની અસર મંદિર પરિસરમાં પણ વર્તાય છે. મેં સ્થાનિક કલેક્ટર અને કમિશનરનું ધ્યાન દોર્યું છે અને ભારત સરકારના મંત્રી તાકડે આવ્યા હતા તેથી તેમનું ધ્યાન દોર્યું છે. જોઈએ કેમનું થાય છે. 

મહાનગરપાલિકા પાસે કામ કઢાવવું સહેલું નથી. વરસ પહેલાં મંદિર જમીન નજીકની જમીનના માલિકે ડ્રેનેજ બ્લોક કરતાં ભારે ગંદકી અને મુસીબત વેઠવી પડી હતી તેવું દર્શન સ્વામીએ જણાવ્યું તેથી તેમનો કલેક્ટર સાથે સંપર્ક બની રહે તેમ કરાવી આપ્યું છે. 

સંજોગોવશાત એક સ્વામી આવ્યા હતા તેથી તેમની સાથે વાર્તાલાપનો અવસર મળ્યો. તેમણે પ્રમુખ સ્વામી બાપા સાથે રહી પત્રવ્યવહારનું કામ સંભાળ્યું હતું. 

મેં પ્રશ્ન કર્યો કે તેમનો બાપા સાથે કામ કરવાનો અનુભવ કેવો રહ્યો? 

તેમણે જણાવ્યું કે તેઓ તો ઓછુ ભણેલાં પરંતુ બાપાની કૃપા થકી સેવા મળી. સરેરાશ પંદર-વીસ પત્રો આવે તે વાંચવાના, તેમાંથી અગત્યના હોય કે ખાનગી હોય તે બાપાને રજૂ કરવાના અને બાપા જણાવે તેમ જવાબ લખી તેમને મૂકવાના. બાપા તેમાં વળી ઉમેરણ કરી સહી કરે કે રવાના કરવાના. બાપા પોતે પાંચ ચોપડી ભણેલાં પરંતુ યાદ શક્તિ ભારે તેથી ચોકસાઈથી જવાબ લખાવે અને કંઈક રહી ગયું લાગે તો પોતે પણ લખતા. 

લોકો શું લખી પૂછતા? મે પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો.

બીજું શું હોય, કોઈને ધંધો મંદો ચાલતો હોય, સંતાન ન થતા હોય, સંતાન હોય પરંતુ ભણવામાં નબળા હોય કે નોકરી મળતી ન હોય, કોઈકના લગ્ન કરવાના હોય તો લગ્ન થયેલાને રાગ ન આવતો હોય, કોઈને બીમારી હોય, વગેરે સંસારી જીવનના પ્રશ્નોના ઉકેલ અને આશીર્વાદ માટે લોકો લખતાં. 

આ તો સંસાર છોડીને સાધુ થયા અને બીજાના સંસારના પ્રશ્નો ઉકેલવામાં લાગ્યા. મેં શંકા કરી. 

વાત તો સાચી. એકવાર ડૉક્ટર સ્વામીને કોઈએ પૂછયું કે તમને સંસારથી વૈરાગ્ય કેવી રીતે થયો? 

સ્વામીએ જવાબ આપ્યો હતો કે અમને સંસારથી વૈરાગ્ય થયો તેથી સાધુ બન્યા એવું નહોતું પરંતુ યોગીજી મહારાજના હેતે કરી સાધુ બન્યા. પરંતુ પછી જેમ જેમ આ સંસારીઓના પ્રશ્નો વાંચતા ગયા તેમ તેમ વૈરાગ્ય દૃઢ થતો ગયો. ડૉક્ટર સ્વામી અગાઉ પત્રવ્યવહારનું કામ જોતાં હતાં. 

કોઈ તત્વજ્ઞાન, સાધના, ધ્યાનના પ્રશ્ન પૂછાય છે? 

મોટેભાગે નહીં. લોકોને સંસારની સમસ્યાઓ ઉકેલવામાં વધુ રસ જણાય છે. 

મંદિરમાં આરતી પૂરી થાય એટલે જય બોલાય. તેમાં સ્વામીનારાયણ ભગવાનની જય, અક્ષર પુરૂષોત્તમની જય, ઘનશ્યામ મહારાજની જય, ગુણાતીતાનંદ સ્વામી મહારાજની જય, ભગતજી મહારાજની જય, શાસ્ત્રીજી મહારાજની જય, યોગીજી મહારાજની જય. પ્રમુખ સ્વામી મહારાજની જય, મહંત સ્વામી મહારાજની જય. 

મેં પ્રશ્ન કર્યો કે સ્વામિનારાયણ ભગવાન એટલે સહજાનંદ સ્વામી, અક્ષર પુરુષોત્તમમાં પુરુષોત્તમ એટલે પણ સહજાનંદ સ્વામી અને ઘનશ્યામ મહારાજ એટલે પણ સહજાનંદ સ્વામી તો પછી એક જ જય ત્રણવાર જુદી કરીને કેમ બોલાય? શું વિશિષ્ટાદ્વૈત મત મુજબ સ્વામિનારાયણ પરમાત્માનું નામ છે અને બાકી મનુષ્ય દેહધારી નામોની જય છે. 

તેમણે જવાબ કર્યો કે સ્વામિનારાયણ ભગવાન એટલે પરમાત્મા પરંતુ તે સહજાનંદ સ્વામી જ તો. પુરૂષોત્તમ પણ તેઓ અને ઘનશ્યામ મહારાજ તેમનું દીક્ષા પહેલાનું નામ અને તેમની મૂર્તિ પધરાવેલી તેથી તેમના નામની જય બોલાય છે. 

આ અક્ષર કોણ?

જવાબ મળ્યો ગુણાતીતાનંદ સ્વામી. 

શાસ્ત્રીજી મહારાજ નાની વયે સાધુ થયેલાં. તેમના ગુરુ વિજ્ઞાનંદ. વિજ્ઞાનંદ સહજાનંદ સ્વામી મહારાજના શિષ્ય તેથી તેમને સમર્થ ગુરુનું સાનિધ્ય. પરંતુ શાસ્ત્રીજી મહારાજને એકવાર સુરત સત્સંગ મહોત્સવમાં ભગતજી મહારાજ સાથે ભેંટ થઈ. ભગતજી મહારાજ મહોત્સવમાં આવેલાં, દરજીકામ કરતાં જાય, હાથીની ઝૂલ સીવતા જાય અને સત્સંગ કરતા જાય. ભગતજી મહારાજ સંસારી, તેમને સંતાનમાં એક પુત્ર. પરંતુ “જૂનાગઢના જોગી”ગુણાતીતાનંદ સ્વામી તેમના ગુરુ. શાસ્ત્રીજી મહારાજ તેમનો સત્સંગ સાંભળી તેમના તરફ આકર્ષાયા. તે જમાનો જાતિવાદનો. તેમને થયું જાતે દરજી અને જ્ઞાન અદ્ભુત. 

ભગતજી મહારાજને તેઓ મળ્યા એટલે ભગતજી મહારાજે તેમને પ્રશ્ન કર્યો, નિષ્ઠા થઈ? 

હા. સ્વામિનારાયણ ભગવાનમાં અતૂટ નિષ્ઠા છે.

અક્ષરની નિષ્ઠા છે?

તે વળી જુદી નિષ્ઠા શાની? અમારા ગુરૂએ સ્વામિનારાયણ ભગવાનની એક નિષ્ઠાનો બોધ આપ્યો છે પૂરતો છે.

અક્ષર અને પુરૂષોત્તમ એમ બંનેની નિષ્ઠા ન હોય તો તે નિષ્ઠા પૂરી થઈ ન કહેવાય. ભગતજી મહારાજે જવાબ આપ્યો. 

એવું તો મારા ગુરૂએ કહ્યું નથી તેથી ગુરૂ કહે નહીં ત્યાં સુધી ન મનાય. 

સારું તમારા ગુરૂ કહે તો માનશો? હું તમારા ગુરૂ પાસે આવીશ અને તેમના મોઢે કહેવડાવીશ. 

થોડાક સમય પછી, ભગતજી મહારાજ વિજ્ઞાનંદ સ્વામી પાસે મળવા ગયા. શાસ્ત્રીજી મહારાજ નાના, રૂમમાં ખાટલા નીચે સંતાઈ ગયા. બંને મહાપુરુષોનો વાર્તાલાપ શરૂ થયો. 

ભગતજી મહારાજે પૂછયું કે શું એ સાચું કે સહજાનંદ સ્વામી મહારાજે તેમના સ્વમુખે ગુણાતીતાનંદ સ્વામી અક્ષર છે એવું કહેલું? 

વિજ્ઞાનંદ સ્વામીએ રૂમમાં જોઈ કોઈ નથી તેની ખરાઈ કરી હા કહી. શાસ્ત્રીજી મહારાજે ખાટલા નીચે સંતાયેલા ત્યાંથી બહાર આવી વિજ્ઞાનંદ સ્વામીને પ્રશ્ન કર્યો કે તેમણે આ વાત કેમ છુપાવી? 

વિજ્ઞાનંદ સ્વામીએ જવાબ આપ્યો કે સહજાનંદ સ્વામી મહારાજના જીવનકાળમાં જ્યાં તેમને ભગવાન માનવા લોકો તૈયાર નહોતા ત્યારે અક્ષરને એટલે કે ગુણાતીતાનંદ સ્વામીને અક્ષર માનવા કોણ તૈયાર થાય? એટલે એ વાત છૂપાવી. તેમણે શાસ્ત્રીજીને કહ્યું કે આ વાત અહીં જ રહેવા દેજો. 

પરંતુ એમ શાસ્ત્રીજી માને ખરાં? તેમણે કહ્યું કે હવે તો આ વાત છાપરે ચડી બોલશે. તેમણે વડતાલ અક્ષર અને પુરુષોત્તમની મૂર્તિ પધરાવવા પ્રયાસ કરી જોયો પરંતુ સફળતા ન મળતા સંસ્થા સાથે ઘર્ષણમાં છેવટે વડતાલ છોડ્યું (૧૯૦૫) અને બોચાસણવાસી અક્ષર પુરૂષોત્તમ સ્વામિનારાયણ સંસ્થા (BAPS)ની સ્થાપના કરી (સન ૧૯૦૭). આમ ભગવાન સ્વામિનારાયણે સ્થાપેલી તેમના ભાઈના પુત્રોની સંસારી આચાર્ય પરંપરાથી છૂટા પડી તેમણે ગુરૂ પરંપરાની તે રીતે શરૂઆત કરી. 

શાસ્ત્રીજી મહારાજે પછીથી તેમના થકી બનતા મંદિરમા અક્ષર અને પુરુષોત્તમની બે મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરવાનો નિશ્ચય કર્યો અને તેની શરૂઆત વઢવાણથી થઈ. સંચાલકોએ વઢવાણ મંદિરમાં બે મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરી પરંતુ મધ્યમાં નહીં પરંતુ બાજુમાં અને પછીથી તેમના નામ નર-નારાયણ રાખ્યાં. સહજાનંદ સ્વામી મહારાજે પણ પોતાના જીવતાં પોતાની મૂર્તિ હરેકૃષ્ણ તરીકે વડતાલ મંદિરમાં પધરાવેલી. જેનો મુક્તાનંદ સ્વામીએ પણ વિરોધ કરેલો. 

મુખ્ય સંસ્થાથી છૂટા થવાથી શાસ્ત્રીજી મહારાજે હવે સાવ શૂન્યમાંથી સર્જન કરવાનું હતું. BAPS સંસ્થાના મંદિરો બનવા શરૂ થયા. પહેલાં બોચાસણ, પછી સારંગપુર, ગોંડલ, એક પછી એક મંદિરો બનતા ગયા. યોગીજી મહારાજ અને પ્રમુખ સ્વામી મહારાજ જોડાયા. 

પરંતુ ૧૯૬૨માં સોખડાવાળા હરિપ્રસાદસ્વામી ૪૦ સંતોને લઈ છૂટા પડ્યા તેથી સંસ્થાને મોટો ફટકો પડ્યો. સો દોઢસો સંતો હોય અને તેમાંથી ચાલીસ જતા રહે તો મોટું નુકસાન ગણાય.

સોખડાવાળા કેમ છૂટા થયા?

મુંબઈમાં બે હરિભક્તો સક્રિય. તેમણે સંપ્રદાયના નિયમોથી વિરુદ્ધ જઈ સ્ત્રીઓની સંગત અને સત્સંગ વધારતાં તેમને સંસ્થામાંથી બરખાસ્ત કરતાં તેમના સમર્થનમાં તે સંતો ગયેલા. 

BAPS સંસ્થાનો વિકાસ ધીમો શરૂ થયો. સંસ્થા ૧૯૪૭માં રજિસ્ટર્ડ થઈ અને ૧૯૫૦માં નારાયણસ્વરૂપદાસ સંસ્થાના પ્રમુખ બન્યા પછી પ્રમુખસ્વામી મહારાજ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયાં. પ્રમુખસ્વામી મહારાજના સમયમાં અનેક શિખર મંદિરો અને હરિમંદિરો થકી સંસ્થાની નામના દેશ વિદેશમાં ફેલાઈ અને એક ઈતિહાસ સર્જાયો. 

એક સાધુએ શું કરવાનું? શું ધ્યાન વગેરે થાય છે?

સ્વામિનારાયણ ભગવાને શિક્ષાપત્રીમાં ઠરાવ્યું છે તેમ સાધુએ દિનચર્યા કરી જીવન જીવવાનું. તેમાં બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં ઉઠવું, નાહી ધોઈ પૂજા કરવી, મંત્રજાપ માળા કરવી, દેવ દર્શન કરવાં, આરતી પછી સંસ્થાએ સોંપેલા કાર્યોમાં લાગી જવું. અક્ષર પુરષોત્તમમાં નિષ્ઠા દૃઢ રાખવી. 

નિષ્ઠા એટલે નિષ્ઠા. પછી દૃઢ એટલે કેવી?

જેમ આપણે લીમડો જોઈ તેને લીમડો દૃઢ રીતે માની લીધો પછી કોઈ આવી કહે કે આ પીપળો છે, વડ છે, તો આપણે માનીએ ખરાં?

એકવાર અક્ષર પુરૂષોત્તમનાં નિષ્ઠા દૃઢ થઈ અને તે સ્વામિનારાયણ ભગવાન પોતે જ છે તેમ કબૂલ થયું પછી તેમના નામની માળા અને સેવા કાર્ય એજ સાધના છે.

મેં સત્સંગ વાર્તા માટે સ્વામીનો આભાર માન્યો અને વિદાય લીધી.

વાર્તાલાપથી એટલું સમજાયું કે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયોમાં BAPSનો મુખ્ય ભેદ “અક્ષર પુરૂષોત્તમ” છે. પુરુષોત્તમ એટલે પરમાત્મા, સર્વોપરી સત્તા, નારાયણ; અને અક્ષર એટલે અક્ષર બ્રહ્મ જે સદેહે આપણી વચ્ચે વિચરણ કરે. સ્વામિનારાયણમાં સ્વામી એટલે દેહધારી ગુરુ, અક્ષર; અને નારાયણ એટલે પુરુષોત્તમ. મૂળે રાધા અને કૃષ્ણ, લક્ષ્મી અને નારાયણ, નર અને નારાયણ, ગુરૂ અને ગોવિંદ, ભક્ત અને ભગવાનના વિશિષ્ટાદ્વૈત દર્શન નજીકનું દર્શન ગણી શકાય. 

અહીં દેહધારી સહજાનંદ સ્વામી મહારાજને ભગવાન-પરમાત્મા, પુરૂષોત્તમ તરીકે સ્વીકૃતિ છે. શ્રીરામ અને શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન પણ દેહધારી હોવા છતાં ભગવાન-પુરૂષોત્તમ તરીકે આપણાં દેશમાં પૂજાય છે. 

અહીં પુરૂષોત્તમ ભગવાન, અક્ષરધામ, માયા, ઈશ્વર અને જીવ સનાતન-શાશ્વત મનાયા છે. 

ભગવાન સ્વામિનારાયણ (પુરૂષોત્તમ) પોતે એક અક્ષર-ગુરુનો દેહાંત થતાં તરત નવા વરાયેલા ગુરુમાં પ્રકટ થઈ જીવોનું કલ્યાણ કરતા રહે તે સંપ્રદાયની શ્રદ્ધાની મુખ્ય ચાવી છે. મનુષ્ય દેહે અક્ષર (ગુરૂ) મોક્ષદાતા છે. ભૌતિક દેહ જતાં અક્ષર, અક્ષરધામમાં રહે; પરંતુ પૃથ્વી પર સદેહે તે પુરૂષોત્તમનું સાકારરૂપ ગણાય, જેના થકી તેમને સમર્પિત જીવો મોક્ષની ગતિ કરે. 

અક્ષરધામ તો દરેક જીવના હ્રદયમાં છે જ્યાં અધિદૈવ વિરાજમાન છે. બસ ત્યાં સુધી પહોંચવાનો રસ્તો શોધવો રહ્યો. ગીતામાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અધ્યાય ૮માં કહે છે કે બ્રહ્માના દિવસે જીવોના જન્મ થકી બનતી વ્યક્ત સૃષ્ટિ અને બ્રહ્માની રાત્રિમાં તેમનો વિલય થતાં અવ્યક્ત સૃષ્ટિની પેલે પાર જે અવ્યક્ત છે જેની સત્તાનો કદી લોપ થતો નથી તે પરમ ધામને પામનારો જીવ જન્મ મૃત્યુના ચક્રમાંથી મુક્ત થઈ જાય છે. 

ભગવાન સ્વામિનારાયણ જન્મ્યા એપ્રિલ ૩, ૧૭૮૧માં અને અક્ષરધામ ગયા જૂન ૧, ૧૮૩૦. ૪૯ વર્ષની આયુમાં તેમણે વચનામૃત અને શિક્ષાપત્રી થકી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયને અમરતા બક્ષી. 

સ્વામી નારાયણ મંદિર 

નાગપુર

૨૧ નવેમ્બર ૨૦૨૫

તા.ક.

૧) સહજાનંદ સ્વામી (મૂળ નામ ઘનશ્યામ પાંડે, જન્મઃ છપૈયા, ઉત્તરપ્રદેશ; તા. ૩ એપ્રિલ ૧૭૮૧; મૃત્યુઃ ગઢડા, તા. ૧ જૂન ૧૮૩૦)

૨) ગુણાતીતાનંદ સ્વામી (મૂળ નામ મૂળજી જાની/શર્મા, જન્મઃ ભાદરા, ગુજરાત, તા. ૨૮ સપ્ટેમ્બર ૧૭૮૪; મૃત્યુઃ ગોંડલ તા. ૧૭ ઓક્ટોબર ૧૮૬૭)

૩) ભગતજી મહારાજ (મૂળ નામ પ્રાગજી દરજી, જન્મઃ મહુવા, ગુજરાત, તા. ૨૦ માર્ચ ૧૮૨૯; મૃત્યુઃ મહુવા તા. ૭ નવેમ્બર ૧૮૯૮)

૪) શાસ્ત્રીજી મહારાજ (મૂળ નામ ડુંગરભાઈ પટેલ, જન્મઃ મહેલાવ, ગુજરાત, તા. ૩૧ જાન્યુઆરી ૧૮૬૫;  મૃત્યુઃ સારંગપુર તા. ૧૦ મે ૧૯૫૧)

૫) યોગીજી મહારાજ (મૂળ નામ ઝીણાભાઈ વસાણી, જન્મઃ ધારી, ગુજરાત, તા. ૨૩ મે ૧૮૯૨; મૃત્યુઃ મુંબઈ તા. ૨૩ જાન્યુઆરી ૧૯૭૧)

૬) પ્રમુખ સ્વામી મહારાજ (મૂળ નામ શાંતિલાલ પટેલ, દીક્ષાંત નામ નારાયણસ્વરૂપદાસ; જન્મઃ ચાંસદ, ગુજરાત, તા. ૭ ડિસેમ્બર ૧૯૨૧; મૃત્યુઃ સારંગપુર, તા. ૧૩ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬)

૭) મહંત સ્વામી મહારાજ; સંસ્થાના વર્તમાન વડા (મૂળ નામ વિનુભાઈ પટેલ, દીક્ષાંત નામ કેશવજીવનદાસ, જન્મઃ જબલપુર, મધ્યપ્રદેશ, તા. ૧૩ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૩.

Read More

सेवाग्राम में गांधीजी।

 सेवाग्राम (वर्धा) में गांधीजी। 

(गांधीजी का सार्वजनिक जीवन का दूसरा घर)

12 मार्च 1930 को, जब गांधीजी 60 वर्ष के थे, उन्होंने अहमदाबाद के साबरमती आश्रम से ऐतिहासिक दांडी यात्रा शुरू की, जो ब्रिटिश शासन के विरुद्ध सविनय अवज्ञा आंदोलन का प्रारंभ थी। यात्रा पर निकलने से पहले उन्होंने एक गंभीर प्रतिज्ञा ली कि वे “कौए और कुत्ते की तरह मर जाऊँगा, परंतु स्वतंत्रता प्राप्त किए बिना आश्रम में वापस नहीं लौटूँगा।”

बाद में उन्हें गिरफ्तार कर लिया गया और वे 4 जनवरी 1932 से 23 अगस्त 1933 तक लगभग सोलह महीने येरवडा जेल, पुणे में रहे। इस अवधि में 9 मई से 31 जुलाई 1933 तक वे तीन महीने के लिए अस्थायी रूप से रिहा हुए थे।

जेल से छूटने के बाद, अपनी प्रतिज्ञा के कारण वे अहमदाबाद नहीं लौट सकते थे, इसलिए उनके पास रहने के लिए कोई घर नहीं था।

सेवाग्राम की स्थापना

उनके नए निवास का एक प्रस्ताव जमनालाल बजाज की ओर से आया। गांधीजी ने पहले इसे अस्वीकार कर दिया, पर जब जमनालाल ने कहा कि बापू उन्हें अपने पांचवें पुत्र के समान मानते हैं, तब गांधीजी सहमत हुए।

वर्धा के पास एक छोटे-से गाँव सेगाँव को चुना गया। जमनालाल बजाज ने 131 एकड़ भूमि खरीदी और स्थानीय सामग्री से बने साधारण कुटियों का एक आश्रम-ग्राम बसाया।

इसी प्रकार सेगाँव का नाम बदलकर सेवाग्राम हो गया—सेवा का ग्राम।

गांधीजी 67 वर्ष की आयु में यहाँ रहने आए और लगभग दस वर्ष तक यहीं रहे। यहीं से उन्होंने 1940 का व्यक्तिगत सत्याग्रह, 1942 का भारत छोड़ो आंदोलन संचालित किया।
26 अगस्त 1946 को वे नोआखाली और कोलकाता में फैली सांप्रदायिक हिंसा शांत करने के लिए सेवाग्राम से निकल गए।

आदि कुटी

“आदि कुटी” सेवाग्राम में गांधीजी का पहला निवास था। उन्होंने इसके निर्माण के लिए तीन शर्तें रखीं—
1. लागत केवल ₹100 हो
2. निर्माण में स्थानीय सामग्री का उपयोग हो
3. गाँव के कारीगरों द्वारा बनाया जाए

कुटिया का फर्श मिट्टी का था, छत बाँस, लकड़ी और मिट्टी की टाइलों से बनी थी। इसमें एक हॉल, स्नान-स्थान और रसोई थी।

एक छोटी कक्ष उनके दैनिक तेल-मालिश के लिए थी। जमनालाल बजाज एक सिरेमिक-मार्बल का टब लाए थे, पर गांधीजी ने विदेशी वस्तु होने के कारण उसे कभी उपयोग नहीं किया। उन्होंने स्थानीय टिन के टब का ही उपयोग किया।

अमेरिकी लेखक लुई फिशर, जो गर्मियों में उनसे मिलने आए थे, वही मरबल टब ठंडे पानी से भरकर उपयोग करते थे।

बापू कुटी

कुछ वर्षों बाद गांधीजी एक दूसरी कुटिया में रहने लगे, जिसे उनकी ब्रिटिश शिष्या मेडेलीन स्लेड (मीराबेन) ने डिज़ाइन किया था। यह भी स्थानीय सामग्री से ही बनी थी।

यह कुटी एक कार्यालय जैसी प्रतीत होती है। सामने छोटे स्थान पर गांधीजी बैठकर चरखा कातते, पढ़ते और आगंतुकों से मिलते थे। पीछे एक पतली दीवार से अलग जगह पर उनके सचिव महादेवभाई देसाई बैठकर उनके पत्र-व्यवहार और निर्देशों का लेखा रखते थे।

कुटी में एक कमरा बैठकों के लिए था। भारत छोड़ो आंदोलन का प्रस्ताव यहीं से कांग्रेस कार्यसमिति ने पारित किया था। 

कुटी में पश्चिमी शैली का एक शौचालय भी था, पर गांधीजी उसे बहुत कम उपयोग करते थे, क्योंकि उसमें पानी अधिक लगता था। वह प्रायः विदेशी अतिथियों के लिए रहता था।

यहाँ एक छोटा टेलीफोन कक्ष भी है, जिसे तत्कालीन वायसराय लिनलिथगो ने स्थापित कराया था ताकि वे आवश्यकता पड़ने पर सीधे गांधीजी से बात कर सकें।

फिशर और महादेवभाई देसाई द्वारा उपयोग किए गए टाइपराइटर यहाँ संरक्षित हैं।

साँपों को सुरक्षित पकड़कर दूर छोड़ने के लिए उपयोग होने वाला लकड़ी का चिमटा भी संरक्षित है।

फ़्लोर का एक छोटा हिस्सा सीमेंटेड है, जिसे मीराबेन उपयोग करती थीं।

तीसरी कुटी

तीसरी कुटी जमनालाल बजाज के लिए बनवाई गई थी, जिसका फर्श कोटा पत्थर का था। जमनालाल कुछ महीने ही रहे और फिर व्यापारिक कार्यों हेतु चले गए। बाद में गांधीजी अस्थमा की समस्या के दौरान छह माह इस कुटी में रहे, इससे पहले कि वे 26 अगस्त 1946 को नोआखाली के लिए रवाना हुए।

अन्य कुटियाँ

• आदि कुटी के पास ही कस्तूरबा गांधी अपनी सहयोगी महिलाओं के साथ रहती थीं।

• एक कुटी महादेवभाई देसाई और उनके परिवार के लिए थी। दुर्भाग्यवश, महादेवभाई का निधन 15 अगस्त 1942 को आगा खान पैलेस में हुआ।

• एक कुटी किशोरलाल मशरुवाला के लिए थी, जो हरिजन पत्रिका के संपादक थे। उनकी भतीजी सुशीला का विवाह गांधीजी के दूसरे पुत्र मनीलाल से हुआ था।

• थोड़ा दूर एक छोटी कुटी पर्चुरे शास्त्रीजी के लिए बनाई गई थी, जो कुष्ठ रोगी थे और जिनका गांधीजी प्राकृतिक चिकित्सा से उपचार करते थे।

आश्रम का दैनिक क्रम

मैदान में प्रतिदिन प्रातः और सायं प्रार्थना सभा हुआ करती थी। यह क्रम आज भी उसी प्रकार निभाया जा रहा है।

आश्रम में प्रत्येक व्यक्ति को कोई न कोई कार्य सौंपा जाता था, जिसे वह निष्ठा और ईमानदारी से पूरा करता था। श्रमदान आश्रम जीवन का अनिवार्य हिस्सा था।

गांधीजी और कस्तूरबा द्वारा लगाए गए कुछ वृक्ष अब बड़े हो चुके हैं, और उनके दिव्य सान्निध्य की निरंतर उपस्थिति का आभास कराते हैं।

आश्रम में भोजन

भोजन सामुदायिक रसोई में बनता था और एक सामूहिक मेज पर रखा जाता था। गांधीजी और आश्रमवासी फर्श पर पंक्ति में बैठकर भोजन करते।

भोजन सरल और शाकाहारी होता—सब्जी, दूध, गुड़, घी—और संयम से सेवन किया जाता। एक व्यक्ति के लिए अधिकतम 8 औंस (225 ग्राम) सब्जी की सलाह दी गई थी।

भोजन के समय किसी प्रकार की आलोचना की अनुमति नहीं थी; शिकायत हो तो बाद में पर्ची पर लिखकर रसोइए को दी जाती।

हर व्यक्ति अपनी थाली स्वयं धोकर निर्धारित स्थान पर रखता था।

गांधीजी के ग्यारह व्रत

आश्रमवासियों के लिए गांधीजी ने ग्यारह व्रत निर्धारित किए थे—
1. सत्य
2. अहिंसा
3. ब्रह्मचर्य
4. अस्तेय
5. अपरिग्रह
6. शरीर-श्रम
7. अस्वाद
8. अभय
9. सर्वधर्म समभाव
10. स्वदेशी
11. अस्पृश्यता-निवारण

इनका उद्देश्य व्यक्ति और समाज दोनों का नैतिक तथा आध्यात्मिक उत्थान था।

स्वैच्छिक दरिद्रता

उन्होंने स्वैच्छिक दरिद्रता का जीवन जिया।

महात्मा गांधी की स्वैच्छिक दरिद्रता, या अपरिग्रह, की अवधारणा का अर्थ था—सीधे-सादे जीवन को अपनाना और बहुत कम वस्तुओं में संतोष करना। उनका मानना था कि यह व्यक्तिगत आध्यात्मिक विकास, सामाजिक समानता स्थापित करने और शोषण से सच्ची मुक्ति पाने के लिए अत्यंत आवश्यक है।

सेवाग्राम लौटना संभव न हुआ

गांधीजी ने 2 फरवरी 1948 को सेवाग्राम में बैठक रखने और स्वतंत्रता प्राप्ति के बाद अपने साबरमती आश्रम, अहमदाबाद लौटने की योजना बनाई थी।

लेकिन वह दिन कभी नहीं आया—30 जनवरी 1948 को नाथूराम गोडसे ने उनकी हत्या कर दी।

पागल दौड़

गांधीजी ने लिखा था:

“आज लोग अंधी दौड़ में अपनी इच्छाओं को बढ़ाते जा रहे हैं और समझते हैं कि वे अपनी महत्ता व ज्ञान बढ़ा रहे हैं। एक दिन आएगा जब वे कहेंगे—‘हम क्या कर रहे थे?’ अनेक सभ्यताएँ उठीं, फली-फूली और नष्ट हो गईं, मानव प्रगति के दावों के बावजूद। वॉलेस ने कहा था कि पचास वर्षों के आविष्कारों के बाद भी मनुष्य की नैतिक ऊँचाई एक इंच भी नहीं बढ़ी।टॉल्स्टॉय ने भी यही कहा, और यही सत्य यीशु, बुद्ध व पैग़ंबर मोहम्मद ने भी बताया है।”

वर्तमान में आश्रम

आयोजकों ने कुटियों, परिसर और पूरे गांव को उसी मूल स्वरूप में बनाए रखा है। समय-समय पर आवश्यक मरम्मत भी उसी तरह की जाती है, जिसमें पुराने पारंपरिक सामग्री का ही उपयोग किया जाता है, ताकि आश्रम की मौलिकता बनी रहे।

आश्रम को आधुनिक तकनीक के प्रभाव से दूर रखना एक अच्छा प्रयास है, ताकि आगंतुक समझ सकें कि वह व्यक्ति कितना महान था जिसने बिना आईटी, वाई-फाई या इलेक्ट्रॉनिक मीडिया के युग में, केवल सादगी और सीधे संवाद के बल पर भारत को गुलामी की गहरी नींद से जगाया। वह भारत के हर घर तक पहुँचा और आम आदमी को सड़कों पर लाकर स्वतंत्रता आंदोलन से जोड़ा। भारत की स्वतंत्रता आम जनता ने ही जीती।

यहाँ एक बुनाई केंद्र है, जहाँ लगभग आधा दर्जन महिलाएँ हाथकरघे पर खादी बुन रही थीं। बुनकर को अपने चारों अंगों का उपयोग करना पड़ता है, और साथ ही आँखों और मन को पूरी तरह सजग रखना होता है। मुझे यह मस्तिष्क को सक्रिय और मन को स्थिर बनाए रखने का उत्कृष्ट अभ्यास लगा।

खादी वस्त्र विक्रय केंद्र अच्छा था, परंतु कपड़े महंगे हैं क्योंकि हाथ से सूत काता और हाथ से बुना हुआ कपड़ा श्रमसाध्य होने के कारण अधिक मूल्य का होता है। पर गांधीजी के लिए खादी का अर्थ था– हाथ से कातना, हाथ से बुनना, रोजगार सृजन और पर्यावरण के अनुकूल जीवनशैली।

बाकी दो स्टॉल, जहाँ घरेलू वस्तुएँ और किराना सामग्री मिलती थी, अधिक ग्राहक आकर्षित नहीं कर पाए।

आज की लोगों की सोच

परिवार के साथ आश्रम देखते हुए एक व्यक्ति अपने बच्चों से ऊँची आवाज़ में कह रहा था कि गांधीजी के लिए अहिंसा परम धर्म था। मैं पास था, मैंने पूछा—“और किसके लिए हिंसा परम धर्म है?”

उसका उत्तर—और वहाँ उपस्थित लोगों की सहमति—बहुत कुछ कह गया।

गांधीजी के ग्यारह व्रत यदि आज भी आचरण में लाए जाएँ, तो यही देश की शांति, बंधुत्व, एकता और अखंडता की सर्वोत्तम औषधि हैं।

सेवाग्राम
19 नवंबर 2025

Read More

Gandhiji in Sevagram Wardha

 Gandhiji in Sevagram, Wardha

(Gandhiji’s Second Home in Public Life)

On 12 March 1930, when Gandhiji was 60, he launched the historic Dandi March from the Sabarmati Ashram in Ahmedabad, beginning the Civil Disobedience Movement against the British. Before leaving, he took a solemn vow that he would “die like a crow or a dog” but would not return to the Ashram until India attained independence.

He was later arrested and imprisoned for nearly 16 months in Yerwada Jail, Pune, from 4 January 1932 to 23 August 1933, except for a brief release from 9 May to 31 July 1933.

After his release, Gandhiji had no home to return to, as he could not go back to Ahmedabad due to his vow.

The Making of Sevagram

One proposal for his new residence came from Jamnalal Bajaj. Gandhiji initially refused, but when Jamnalal reminded him that Bapu regards him as his fifth son, Gandhiji relented. A humble village named Segaon, near Wardha, was identified. Jamnalal Bajaj purchased 131 acres of land and developed a small Ashram village with simple cottages.

Thus, Segaon became Sevagram—the “village of service”.

Gandhiji was 67 years old when he shifted to Sevagram, where he lived for the next ten years. From here he led the Individual Satyagraha (1940) and the Quit India Movement (1942). He left the Ashram on 26 August 1946 to lead the Sadbhavna Mission in Noakhali and Kolkata to quell communal violence.

Adi Kuti

“Adi Kuti” was the first cottage where Gandhiji stayed in Sevagram. He placed three conditions for its construction:
1. It should cost only ₹100
2. It should be built using local materials
3. It should be built by village artisans

The structure was simple—an earthen floor, bamboo and wooden rafters, and earthen tiles on the roof. It contained a hall, a washroom, and a kitchen.

There was a small room for his daily oil massage. Jamnalal Bajaj once brought a marble bath tub for Gandhiji, but Bapu refused to use it because it was a foreign product. Instead, he used a local tin tub. The visiting American author Louis Fischer, however, used the tub filled with cold water during summer.

Bapu Kuti

After a few years in Adi Kuti, Gandhiji moved to a nearby cottage designed by Madeleine Slade (Mirabehn), a British disciple. Like Adi Kuti, it was also constructed using local materials.

The cottage resembles an office. A small area was reserved for Gandhiji to sit, spin the charkha, read, and meet visitors. Behind him, separated by a partition, sat Mahadevbhai Desai, his devoted secretary, who recorded Gandhiji’s instructions and correspondence.

A room inside the cottage was used for meetings, and it was here that the Quit India Resolution was passed by the Congress Working Committee.

The cottage had a Western-style toilet, but Gandhiji rarely used it as he considered it wasteful of water—a precious resource. It was mostly used by foreign visitors.

Two typewriters used by Fischer and Mahadevbhai Desai are preserved here.

A small telephone booth with a direct hotline to the Viceroy was also installed here by the Viceroy Lord Linlithgow, who wished to maintain direct communication with Gandhiji whenever required.

A wooden chimta used for catching snakes is preserved. Snakes were gently lifted with the chimta, placed in a box, and released away from the Ashram—true to the spirit of ahimsa.

A small portion of the floor is cemented, which Mirabehn used to use.

The Third Cottage

A third cottage nearby was built for Jamnalal Bajaj, with a floor made of Kota stone. Jamnalal stayed there briefly but soon left to attend to his business interests. The cottage remained unused for years. Gandhiji later stayed here for six months when he suffered from asthma, before leaving for Noakhali on 26 August 1946 to quell communal unrest.

Other Cottages

• Next to Adi Kuti stands a cottage where Kasturba Gandhi lived with her women companions.

• Another cottage housed Mahadevbhai Desai and his family. Sadly, he passed away on 15 August 1942 at the Aga Khan Palace during Gandhiji’s imprisonment.

• A cottage was allotted to Kishorlal Mashruwala, editor of Harijan from 1942 until his death in 1952. His niece Sushila was married to Manilal, Gandhiji’s second son.

• A small one-room cottage was built for Parchure Shastri, a learned but later a leprosy patient whom Gandhiji personally treated using naturopathy.

Ashram Routine

There used to be a prayer meeting on the ground every morning and evening. The same schedule is maintained even today.

Each individual was assigned some work or task, which he or she would carry out with sincerity and integrity. Shramdan was an essential part of Ashram life.

Some trees planted by Gandhiji and Kasturba have grown tall, reminding visitors of the auspicious presence of the divine couple.

Food at the Ashram

Food was cooked in a community kitchen and placed on a shared table. Gandhiji and his associates sat on the ground in a line and ate together.

Meals were simple and vegetarian—sabji, milk, jaggery, ghee—taken in moderation. Each person was advised to limit sabji to 8 ounces (225 g). Complaints about food were not to be expressed during meals; instead, feedback was to be written on a chit afterwards.

Everyone washed their own utensils and placed them back in designated spots.

The Eleven Vows

Residents of Sevagram followed Gandhiji’s Eleven Vows, the ethical foundation of Ashram life:
1. Satya – Truth
2. Ahimsa – Non-violence
3. Brahmacharya – Self-control
4. Asteya – Non-stealing
5. Aparigraha – Non-possession
6. Sharir-shrama – Physical labour
7. Asvada – Control of palate
8. Abhaya – Fearlessness
9. Sarva-dharma-samanatva – Equal respect for all religions
10. Swadeshi – Self-reliance
11. Asprishyatanivarana – Removal of untouchability

These vows aimed at the moral and spiritual upliftment of individuals and society.

Voluntary Poverty 

He lived a life of voluntary poverty. 

Mahatma Gandhi’s idea of voluntary poverty, or aparigraha, meant choosing to live simply and with few possessions. He felt this was important for personal spiritual growth, for creating social equality, and for freeing oneself from exploitation.

No Return to Sevagram

Gandhiji planned to return to Sevagram and had fixed a meeting there on 2 February 1948. With independence achieved, he intended to go back to the Harijan Ashram in Ahmedabad, fulfilling his vow.

But destiny intervened—he was assassinated on 30 January 1948 by Nathuram Godse.

The Mad Rush

Gandhiji once wrote:

“People in their mad rush today, increasing their wants senselessly, suppose they are enhancing their importance and knowledge. A day will come when they will exclaim, ‘What have we been doing?’

Civilisations have risen and fallen despite claims of progress. To what end is all this?

Wallace, Darwin’s contemporary, said that in fifty years of inventions, the moral height of man has not increased even an inch.

Tolstoy said the same. Jesus, Buddha, and Prophet Mohammed also conveyed the same truth.”

Ashram at Present

The organisers have maintained the cottages, campus and the entire village in their original form, carrying out periodic repairs using the same traditional materials to preserve authenticity.

It is good that the Ashram has been kept away from the touch of modern technology, so that visitors can understand how great the man was who awakened India from its deep slumber of slavery through simple living and direct communication, in an era without IT, WiFi or electronic media. He reached the homes of ordinary Indians and brought the common man onto the streets to fight for freedom. India’s independence was won by its common people.

There is a weaving centre where half a dozen women were weaving khadi cloth on handlooms. A weaver must use all four limbs while keeping her eyes and mind alert. I found it an excellent exercise for the brain to stay active and for the mind to remain steady.

The Khadi Cloth Sales Centre was good, but the clothes are expensive because hand-spun and hand-woven fabric naturally costs more due to the labour involved. But for Gandhiji, khadi meant hand-spinning, hand-weaving, employment generation and environmental harmony.

The other two stalls selling homemade articles and groceries did not attract many customers.

People’s Perception Today

During my visit to the Ashram, one visitor told his children loudly that ahimsa was paramo dharma for Gandhiji. I asked him, “And for whom is himsa paramo dharma?”
His reply—and the agreement of others—was revealing.

The eleven vows of Gandhiji, if followed in spirit, remain the best prescription for peace, fraternity, unity, and integrity in our country.

Sevagram
19 November 2025

Read More