સલામત સવારી એસટી અમારી

સલામત સવારી એસટી અમારી 

હાથ ઊંચો કરી બસમાં બેસો

બોર્ડ નિગમમાં પોસ્ટિંગ મળે એટલે અધિકારીઓ રાજી થતાં. સરકારી નિયમોના બંધનમાંથી થોડી છૂટ મળતી. હોટલોના બીલ ઉધરતા અને પેલેસ ઓન વ્હીલ્સ જેવી સફરનો સ્વાદ રહેતો. પરંતુ અહીં પણ હજૂરિયા મજૂરિયાનો ઘાટ હતો. મારે ભાગે મજૂરી આવી. મારી પહેલાંના ચાર એમડીનો ટેન્યોર અનુક્રમે ૭ મહિના, ૨ મહિના, ૭ મહિના અને ત્રણ મહિના હતો. ૧૯૮૫માં એમડીના ટેબલ પર ચડી કાચ ફોડી નાખવાની ઘટનામાં તે વખતના એમડી દોઢ મહિનામાં નીકળી ગયા હતા. ૧૯૯૮-૨૦૦૧ના અઢી વર્ષના એક ટેન્યોરમાં દેવું કરી નવી બસો ખરીદી સારું ચાલ્યું પરંતુ દેવાની પરત ચૂકવણી, તેના પર ચઢતું વ્યાજ અને ખર્ચ સામે આવકની પડતી દૈનિક ₹ ૧ કરોડની ઘટને કારણે નિગમની આર્થિક સ્થિતિ નબળી પડી ગઈ હતી.

મેં હવાલો સંભાળ્યો અને કચેરીમાં બેઠો એટલે લેણદારોની લાઈન લાગી. મને થયું જાણે તેઓ મારા બાપાનું દેવું માંગતા હોય. સમાચાર પત્રો વાંચો તો એસટીની બસોના બ્રેકડાઉનના સમાચારો રોજની રામાયણ. ૫૮,૦૦૦નો સ્ટાફ અને ૧૦,૦૦૦ જેટલી બસો. 

બસો ઉંમર પૂરી કરી ચૂકેલી અને કર્મચારીગણનું ધ્યાન પગાર લાભો અને ડીએ વધારા તરફ. આવક વધારવાના બધા પ્રયત્નો ડીઝલનો ભાવ વધારો અને કર્મચારીઓનો ડીએ વધારો ખર્ચ વધારી ધોઈ નાખે. નિગમની સરેરાશ વાર્ષિક ખોટ હવે ₹૪૦૦ કરોડથી વધુ થવાની હતી અને એકત્રિત ખોટ ₹ ૨૮૦૦ કરોડે પહોંચી ચૂકી હતી. તેમાંય વળી એસટી નિગમ તેના યુનિયનોની અક્કડ માટે જાણીતું હતું. કર્મચારીઓ પર અંકુશ આવે એટલે આંદોલન કરવા વ્યક્તિદીઠ ₹૧૦૦-૨૦૦ ઉઘરાવે અને હંફાવે. કંડક્ટર ડ્રાઈવરને ૧૫-૨૦ કિલોમીટરના ફેરે બ્રેક મળે તેથી આઠ કલાકના કામમાં માંડ ત્રણ-ચાર કલાકનું કામ મળે. અહી ગુજરાત સરકારના પગાર ધોરણો અને યુનિયન સેટલમેન્ટ, જે વધુ હોય તે કર્મચારી અધિકારી લે તેથી નિગમને ખોટની તાણ એકલા એમડીને રહે બાકી બધાને તો જાણે આપણે શું? નિગમની આ હાલત મને હતોત્સાહ કરવા પૂરતી હતી પરંતુ પાણીમાં ઉતર્યા વિના તેનું માપ કેમ લેવું? 

મેં પિતાજીના વખતમાં મિલ કામદાર યુનિયનો અને તેના ખેલ જોયેલા તેથી મારે યુનિયનોથી ડરવાનું કોઈ કારણ નહોતું. એસટીમાં સમસ્યા ઝાઝી પરંતુ તેમાં સારું કામ કરી દેખાડવાની એક મોટી તક હતી. એસટી પ્રત્યે મને વિશેષ પ્રેમ. તેની ઉંમર મારા જેટલી. તેનો અને મારો જન્મદિવસ નજીક નજીક. તેમાંય જાણ્યું કે મુખ્યમંત્રી તેમની યુવાવયની શરૂઆતમાં અહીંની એસ. ટી. કેન્ટિનના ચાના કાઉન્ટર પર ઊભા રહી ખાડિયા મણીનગરના રાજનેતાઓ પાસેથી રાજકારણના પાઠ ભણેલા તેથી આ એસટીને ઠીક કરી ચલાવવી જ રહી. વળી ૧૯૭૯ થી ૧૯૮૫ સુધી છ વર્ષ મેં તેની બેઠક પર બેસી પંદરસો કલાકથી વધારે વાંચન કરી મોટી નોકરીઓ મેળવેલ તેથી તે ઋણ ઉતારવાની અને નિગમને બચાવવાની તક હતી. સરકારી હુકમ એટલે આપણે એસટી હંકારી.

હા, મારી સામે ઉભેલા પડકારોને જોઈ મને તેનો મુકાબલો કરવા પહેલા મારી પોતાની કિલ્લેબંધી કરવાનું સૂઝ્યું. આમેય આપણે બચપનથી કરકસરથી જીવવા ટેવાયેલા. હું મારા પીવાના પાણીની બોટલ ઘેરથી લઈ જતો અને પટાવાળાને પાણી આપવાના કામથી મુક્ત રાખતો. ચા પણ ચાડી ના ખાય તેથી મેં ચા બંધ કરી દીધી. ઘેરથી ટિફિન લાવું તેથી નાસ્તાની કોઈ રામાયણ નહીં. બે ગુજરાતી છાપા સિવાય શોભાના મેગેઝિન્સ અને બીજા સમાચાર પત્રો મેં બંધ કરાવી દીધા. જે વાંચીએ નહીં તેના રૂપિયા કેમ બગાડાય? મારી અને કુટુંબના સભ્યોની તંદુરસ્તી જાળવી હું મેડીકલ બીલ મૂકવાથી કાયમ દૂર રહેતો. કચેરી કામે દિલ્હી હવાઇ પ્રવાસ કર્યો હોય તે સિવાય ડીએ લેવાનું હું ટાળતો. મારા સંતાનો બસમાં મુસાફરી કરતાં તેથી તેમની સુવિધા માટે મારે નમવું પડે તેમ ન હતું. તેથી હવે હાથમાં નિયમનો દંડો લઈ ST ચલાવવા મને પૂરતી આઝાદી હતી. 

તેમાં જાપાનની JICA sponsored ત્રણ અઠવાડિયાની જેન્ડર ડેવલપમેન્ટ ઈન ફીશરીઝ કોમ્યુનિટિની તાલીમમાં ભણેલ લેશન મને ભારે કામ આવ્યા. મારી તે તાલીમ માટે પસંદગી હું જ્યારે મત્સ્યોદ્યોગ કમિશ્નર હતો ત્યારે થયેલી પરંતુ જવાનું થયું ત્યારે એસટીનો એમડી હતો. અમારા વાહન વ્યવહાર સચિવ મને કહે પરમાર તુમ અબ ફીશરીઝમેં નહીં હો ઇસલિએ મૈં તુમ્હે જાને નહીં દૂંગી. મેં કહ્યું મેડમ ભારત સરકારે તાલીમ માટે પસંદ કર્યો છે, પૂરો ખર્ચ JICA જાપાન આપે છે. વળી એસટીની નોકરી કાયમી નથી. ફરી પાછો ફીશરીઝ કમિશ્નર કે સચિવ થઈશ તો તાલીમનો દૃષ્ટિકોણ કામે લાગશે તેથી જવા દો.  પરંતુ તેમણે તો ના લખી દીધી. પરંતુ તેઓ ફાયનલ ઓથોરિટી નહોતા. પીએમઓમાંથી સાઈકિયા સાહેબે મને તાલીમમાં મોકલવા કરેલી મહેનત એળે કેમ જવા દેવાય? હું મુખ્યમંત્રી કાર્યાલય જઈ પી. કે. મિશ્રા સાહેબને મળ્યો. તેમણે મંજૂરી આપી અને આપણે જાપાનની પહેલી મુલાકાત લઈ તાલીમ લઈ આવ્યાં. લક્ષ્મીને પણ સાથે લઈ ગયેલો પરંતુ ત્યાંની મોંઘવારીનો માર સહન ન થતા તેને લોસ એન્જલસના કાંઠેથી એકલી અમેરિકા રવાના કરી દીધેલ જ્યાં તેનો પ્રવાસ ફરી એકવાર સાહસિક રહ્યો. 

જાપાનની તાલીમમાં પ્રોજેક્ટ ડેવલપમેન્ટ મેટ્રિક્સ (PDM)ની પદ્ધતિ હું શીખી લાવેલો તે STને turnaround કરવા મને ઘણી કામ આવી. મેં એસટીના પ્રશ્નોની યાદી બનાવી એક Problem Tree બનાવ્યું અને તેના why - because કારણોનું વિશ્લેષણ કરવા અધિકારીઓનું બ્રેઈન સ્ટોર્મિંગ સેશન ગોઠવું ત્યાં એક આફત આવી. 

અમારે આમદની અઠ્ઠની ખર્ચા રૂપૈયાનો ઘાટ. માલસામાનના અભાવે હજાર જેટલી બસો ઓફ રોડ અને બજાર શાખ નબળી તેથી કોઈ ઉધાર આપે નહીં. રોજનો સરેરાશ ત્રણ કરોડનો ખર્ચ અને બે કરોડની આવક તેથી રોજ એક કરોડ રૂપિયાની ઘટ પડે. એક સાંધો અને તેર તૂટેનો ઘાટ. વળી મારા પૂર્વજો દેવું મૂકી ગયેલ તેથી તેનું વ્યાજ અને મૂડી ભરવા રૂપિયા જોઈએ તે વધારાના. ત્યાં સરકારમાં નાણાં વિભાગમાંથી વિદ્યાર્થી કન્સેશન વગેરે ગ્રાંટ મળે તે ફરજિયાત દેવામાં ભરાવે જેથી રાજ્યનું ક્રેડિટ રેટિંગ નીચું ન આવે. હાથપગ બાંધીને કોઈ તરવાનું કહે તો શું કરવું? કન્યાની બાપના કેડે ભાર એમ અમારે આંતરિક સુધારણા અને કરકસરનાં પગલાં લીધા સિવાય છૂટકો ન હતો. અમે ખોટા ખર્ચા બધા બંધ કરવાનું શરૂ કર્યું. કામ ન કરતા અને ફાલતુ ફરતાં લોકોને ડ્યુટી પર ચડાવ્યા અને કામના કલાકો વધારવા ટૂંકા રૂટને લાંબા કરવાનું શરૂ કર્યું. નાણાં વિભાગના કરકસરના ઠરાવોનો સખતાઈથી અમલ શરૂ કર્યો. તેથી ચુનિયનો ચેતી ગયા. તેમને સમજાયું કે એમડી ભારે આવ્યો છે. તેથી ડરાવવા એક દિવસ બપોરે એસટી સેન્ટ્રલ બસ સ્ટેશને બ્રેક પડે તે સમયે મોટી સંખ્યામાં ડ્રાઇવર બસ કંડક્ટરનો સમૂહ બનાવી મોટા ધાડાના સ્વરૂપે એમડીની કેબીન અને બહારની આખી લોબી ભરી ખડકાઈ ગયા. ભારે કોલાહલ થયો. સૂત્રોચાર ચાલુ થયો અને જાતિગત ગાળોનો વરસાદ વરસ્યો. હું ચેમ્બરમાં એકલો તેમનાથી ઘેરાયેલો નિઃસહાય. બસ હવે શારીરિક હુમલો થવાનો બાકી હતો. મારા પીએએ ફોન કર્યો તેથી બાજુના પોલીસ સ્ટેશનથી પીઆઈ આવી ગયા. તેમણે જોયું કે ટોળું એમડી સાહેબને ઈજા પહોંચાડશે તેથી મને ફાયરિંગ કરવાની છૂટ આપવા કહ્યું. મેં ના કહી. ચૂપચાપ શાંતિથી સામેની ઘડિયાળને જોતો રહ્યો અને વચ્ચે વચ્ચે બોટલમાંથી પાણી લઈ એક બે ઘૂંટ ભરતો રહ્યો. લગભગ સૂત્રોનો એ આતંક એક કલાક ચાલ્યો પછી કોઈક આગેવાનને સમજણ આવી કે તેઓ બધાને લઈ બહાર નીકળી ગયાં બીજા દિવસે ત્રણેય યુનિયનના આગેવાનો હાથમાં ફૂલના બુકે લઈ ગળુ બેસી ગયેલા અવાજે મને સોરી કહેવા આવ્યા. મેં હસીને તેમને ગરમ પાણીમાં મીઠું નાંખી કોગળા કરી જલ્દી ઠીક થઈ જવાની સલાહ આપી અને મારી એસટીને પુનર્જીવન આપવાના પગલાંઓની ઝડપ વધારી દીધી. 

મેં PDM આગળ વધાર્યું. નિગમની જુદી જુદી વિંગના વડા, કેટલાક ડિવિઝનલ કંટ્રોલર, ડેપો મેનેજર્સનું એક ગ્રુપ બનાવી બ્રેઈન સ્ટોર્મિંગ સેશન કર્યું. પ્રોબ્લેમ ટ્રી ફરી બનાવ્યું. પછી એક પછી એક પ્રશ્ન લેતાં જઈએ અને why -becauseની ચાવી લગાવતા જઈએ જેથી તે પ્રશ્નોના કારણોને અમે ચોપડે ચડાવ્યા. હવે કારણો મળ્યા એટલે ઉપાય પણ જડે. ઉપાયો પૈકી જે ઉપાયો અમારા હાથમાં હતા તેની યાદી બનાવી જુદા તારવ્યા અને જે ઉપાયોમાં બીજાઓને સહયોગ કે નાણાકીય જરૂરિયાત હોત તે અલગ કર્યા. તેના અમલીકરણ અને કાર્ય વિભાજનની રૂપરેખા તૈયાર કરી અમે એક બુકલેટ બનાવી બધાં અમલીકરણ અધિકારીઓને વહેંચી દીધી. 

અમારા હાથ પગ તો ડ્રાઈવર, કંડક્ટર અને મિકેનિકલ સ્ટાફ તેથી તેમનામાં સુધારા પગલાંઓ પ્રત્યે હકારાત્મકતા કેળવવા, ST પ્રત્યે તેમની માલિકીપણાની ભાવના વધે, STની સમસ્યા એ મારી સમસ્યા તેવી સમજ કેળવવા તેમને જોડવા જરૂરી હતાં. તેથી મેં એમડી થી સીધા ડ્રાઇવર કંડક્ટરને સંબોધી પત્રો લખવાનું શરૂ કર્યું. EPKM અને CPKMની ગેપ ઘટાડવા “એક રૂપિયામાં મુક્તિ” નો પત્ર અસરદાર બન્યો. ધીમે ધીમે સૌ જાગૃત થયા અને નિગમને ખોટના ખાડામાંથી બહાર કાઢવાના યજ્ઞમાં જોડાયા. તેમનું organisational culture બદલાયું. 

કુશળ સેનાપતિઓ વિનાની સેના કેવી રીતે જીતે? અમે ટાગોર હોલમાં એક મોટીવેશન સ્પીચનો કાર્યક્રમ ગોઠવ્યો. ST મુખ્ય મથકના અધિકારીઓ કર્મચારીઓ ઉપરાંત ક્ષેત્રિય ડિવિઝન અને ડેપોના અધિકારીઓ બોલાવ્યા. એ દિવસે સ્ટેજ ખાલી રાખ્યું. માત્ર “એક માઈક એક એમડી અને એક અવાજ”. હું લગભગ નેવું મિનિટ જેટલું બોલ્યો હોઈશ. હાઉસફૂલ હોલ પીન ડ્રોપ સાયલન્સથી મને સાંભળતો રહ્યો અને જ્યારે હું અટક્યો ત્યારે તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે સૌએ ઊભા થઈ મને વધાવી લીધો. હવે અમારા ST બચાવ અભિયાનનું સૈન્ય અને સેનાપતિઓ તૈયાર થઈ ગયા હતા. 

એક તરફ મારા પત્રો લોકપ્રિય થતા ગયા અને કર્મચારી સમૂહ ST બચાવ યજ્ઞમાં લાગી ગયો એટલે મે રોજમેળ રોજ વાંચી અને ખર્ચની એકએક આઈટમ પર ઝીણવટથી નજર નાંખવાનું શરૂ કર્યું. ₹૨૮૦૦ કરોડની એકત્રિત ખોટ અને દર વર્ષે તેમાં સરેરાશ ₹૪૦૦ કરોડનો વધારો. અમે ગુજરાત સરકાર સામે બેઠા. વર્ષોથી ન આપેલો હિસાબ લીધો. વાહન વ્યવહાર મંત્રી અમિતભાઈ શાહ અને નાણામંત્રી વજુભાઈ શાહ અમારી પડખે હતા તેથી નાણાં વિભાગના અધિકારીઓ માન્યા. અહીં સચિવાલય અને જિલ્લા તાલુકા કચેરીઓના સરકારી કર્મચારીઓ અધિકારીઓને ઉત્પાદકતાના કોઈ મોટા માપદંડ વિના સમય વેતન અને લાભો મળતા રહે. તેઓ આજની ફાઈલ કાલે કરે તો ચાલે પરંતુ અમારે પરિવહનના પૈડા ૨૪x૭ ફરતા રાખવાના. અમે સરકારની સામાજિક જવાબદારી વહન કરવાના ભાગ રૂપ પરિવહન ચલાવીએ જેનો બસભાડા દર સરકાર નક્કી કરે, ટિકિટ પર ટેક્ષ સરકાર લે, ડીઝલ પર વેચાણ વેરો વસૂલ કરે અને અમને બાંધી રાખે તે કેમ ચાલે? સરકારે હિસાબો આપ્યા અને અમારા એકત્રિત ખોટના ખાડા પૂરાયા. 

અમારા સુધારા, કરકસરના પગલાં, ખોટા ખર્ચા નાબૂદી, આવક વધારવાના પગલાં, CPKM (cost per kilometre) ઘટાડવા અને EPKM (earning per kilometre) વધારવાના પગલાં સફળ થયા. એસટીમાં દંડાછાપ ગણાતા કર્મચારીઓના હાથમાં અમે દંડો આપી અમે મુખ્ય બસ સ્ટેશનો પર ઊભા રાખી ખાનગી વાહનોને ખદેડવાનું ચાલુ કર્યું. ટૂંકા રૂટ કાપી crew rationalise કરી, રૂટ લંબાઈ વધારી ૫૦૦ કિલોમીટર સુધી લંબાવવાનું શરૂ કર્યું. ખોટ કરતી અને ખાલી ફરતી ટ્રીપો રદ કરી. પરિણામે ઉત્પાદક કિલોમીટરનો વધારો થયો. પરચેઝ અને સ્ટોર અલગ અલગ અધિકારી સંભાળે. એકને જોઈએ તે બીજો ખરીદે નહીં અને જેની જરૂર ન હોય અથવા ઈન્વેન્ટરી પડી હોય તે નવું આવે. ઈન્વેન્ટરી મેનેજમેન્ટ સુધારવા અને જરૂરિયાતના પાર્ટ્સ સાધનો સમયસર ઉપલબ્ધ થાય તે માટે મેં પરચેઝ અને સ્ટોરને ભેગા કરી એક જ HoD હસ્તક મૂકી દીધા. જેના પરિણામો ખૂબ સારા આવ્યા. 

નવી બસ ખરીદવા નાણાં નહીં અને સરકાર આપે નહીં તેથી અમે જૂના એંજિનો રીમેક કરી એસટીના પૈડા ફરતા રાખ્યા. સફાઈ ઝૂંબેશ આદરી. વર્ષોથી ગંધાતા દેખાતા બસસ્ટેશનો અને તેના જાજરૂ ચોકખા થયા. પેસેન્જર સુવિધા તરફ ધ્યાન આપ્યું. લાઉડ સ્પીકર પર એનાઉન્સમેન્ટ સીસ્ટમ ચાલુ કરી. પૂછપરછ કેન્દ્રમાં સ્ટાફનું બેસવાનું નિયમિત કરી દરવાજે તાળા મરાવ્યા અને બારીઓ ખુલ્લી કરી. જ્યાં વોમીટના ડાઘ સૂકાયે ગરીને મટે ત્યાં બસો નિયમિત ધોઈ મૂકવાનું શરૂ થયું. દેવું લેણદારોને બોલાવી રીસેટલ કરાવી ચડત વ્યાજ માફ કરાવ્યા અને વ્યાજના દર ઘટાડાયા. એસ ટી બસો પર સૂત્રો લખી આંદોલનને લોક ઝૂંબેશમાં બદલવા આગળ વધ્યા. એસટીનો પેસેન્જર લોડ વધારવા “હાથ ઊંચો કરો બસમાં બેસો” સફળ થયું. લોકોને ઘર આંગણે, રસ્તે જ્યાં જોઈએ એસટી ઊભી રહેતી તેથી પેસેન્જર વધ્યા અને આવક પણ વધી. એક્સપ્રેસ બસોને શહેરો-નગરોની અંદરના બસ સ્ટેશનોમાં જઈ સમય બગાડતા અટકાવવા હાઈવે બસ સ્ટેશનો પ્રમોટ કર્યાં. જીએમના અધ્યક્ષ પદે ઓક્સન કમિટી બનાવી વર્ષો જૂનો ભંગાર નિકાલ કરાવી જગ્યા ખુલ્લી કરી અને એસટી માટે નાણાં ઉભા કર્યા. એક પછી એક સુધારા પગલાંઓનો ઢગલો થઈ ગયો. 

મારે રોજ સવારે વહેલા ઉઠવાની ટેવ. મેં મોબાઇલ મેનેજમેન્ટ શરૂ કર્યું. સવારે ૪.૩૦ કલાકે મારા ડિવિઝનલ કંટ્રોલર અને ડેપો મેનેજરના ફોનમાં મારા મેસેજ ઉતરવા લાગ્યા. તેમની સવાર એમડીના મેસેજથી થતી અને રાત હિસાબ આપીને પૂરી થતી. અમે ખર્ચના આંકડાને સ્થિર કર્યો અને આવકનું મીટર વધાર્યું એટલે પહેલાં જ વર્ષે વાર્ષિક અંદાજી ₹૪૨૦ કરોડની ખોટ ₹૧૧૯ કરોડ પર લાવી દીધી. નિગમની એકત્રિત ખોટ જે ₹૨૮૦૦ કરોડે પહોંચતી તે ૧૧૦૦ કરોડે આવી ઉભી રહી જે પછી ઘટી ₹૩૦૧ કરોડ થઈ. અમે વધુ મહેનત કરી. ડીઝલ ભાવ વધારો અને ડીએ ચૂકવણીમાં ખોટ વધે પરંતુ અને એસટી નિગમને શૂન્ય કેશ લોસ પર લાવી દીધું. બસ હવે ઘસારાની ખોટ પૂરી કરવાની હતી અને નફાકારક નિગમ તરીકે આગળ વધવાનું બાકી હતું. 

બસ ચલાવવાથી લઈ બસની મરામતની સૂઝ ઉભી કરતાં ઘરડી બસો છતાં અમે દેશમાં ડિઝલ KMPL ઓછી લાવવામાં સમગ્ર દેશમાં પ્રથમ આવ્યા અને દેશના પરિવહન મંત્રી હસ્તે અવોર્ડ લઈ આવ્યા. મારી દેશના ૧૬ રાજ્યોના એસટી નિગમથી બનેલી સંસ્થા ASRTU (Association of State Road Transport Undertakings)માં પહેલા પરચેઝ કમિટીના ચેરમેન તરીકે નિમાયો અને પછી વાઇસ ચેરમેન તરીકે ચૂંટાયો. પૂના ખાતે ચાલતી CIRT (Central Institute of Road Transport) સંસ્થાનો પણ ચેરમેન બન્યો. અમારો યુરોપ પ્રવાસ પણ થયો. વોલ્વો ફેક્ટરી પણ જોઈ અને દેશ તથા વિશ્વ ફલક પર ચાલતી પરિવહન સંચાલન પદ્ધતિથી માહિતગાર થયો. 

એ વખતે ડીઝલ સપ્લાય IOCનો. બજારમાં રીલાયન્સ આવ્યું. અમને વાટાઘાટોની તક મળી ગઈ. તે દિવસોમાં ચોમાસું આવે એટલે ગાંધીનગર પથિકાશ્રમનું બસ સ્ટેશન ખાડા જ ખાડા. બસો પણ ધૂબાકા લે અને પેસેન્જર પર. સ્કૂટર મૂકવા જનાર પણ કૂદતા કૂદતા બહાર નીકળતા. અમે IOC પાસેથી ડીઝલ ખર્ચમાં રાહત લીધી અને કોન્ટ્રાક્ટ રીન્યુ કરવાના ઈનામ પેટે ગુજરાતની રાજધાની ગાંધીનગરના એસ ટી બસ સ્ટેશનના ફ્લોર-રોડને ₹૨.૫ કરોડના ખર્ચે IOCએ વિમાનના રન વે જેવો આરસીસીનો બનાવી આપ્યો. આજે વીસ વર્ષે તે રોડની એક કાંકરી પણ ખરી નથી. 

અમારે એસટી સેન્ટ્રલ બસ ટર્મિનસ ગીતામંદિરમાં કેમ્પસની ખુલ્લી જગ્યામાં એક કોઈ નોન ગુજરાતી બાવો દબાણ કરી જામી પડ્યો હતો. તેનું દબાણ હટાવવાથી બધા ડરે અને ધર્મનો રંગ સામે આવે તેથી વધુ ડરે. વળી કોર્ટની અડચણ ક્યારે આવી ઉભી રહે ખબર નહીં. અમે વ્યૂહાત્મક રીતે શુક્રવારની સાંજ પસંદ કરી દબાણ હટાવ્યું અને બાવાને પણ. પછી તો એ મેદાની જગ્યાનો મોટો વિકાસ કર્યો. જૂના કોટમાં બાકોરું તો હતું, પહોળું કરી રસ્તો પાળી દીધો અને એક નવા ટર્મિનસની શરૂઆત કરી એક્સપ્રેસ સેવાઓનું સુદૃઢીકરણ કર્યું. 

ગીતા મંદિર સેન્ટ્રલ બસ ટર્મિનસ્ રોજ સ્ટાફ, બસ ડ્રાઇવર, કંડક્ટરનો જમાવડો ઘડીકમાં થઈ જાય તેથી યુનિયનોને ખટપટ કરાવાનો મોકો વધારે મળે. તેથી અગમચેતી વાપરી મેં મારી અને મુખ્ય અધિકારીઓની ચેમ્બર્સ નરોડા સેન્ટ્રલ વર્કશોપમાં ખસેડી મુખ્ય કચેરી ખસેડવાની કાર્યવાહી આરંભી દીધી. 

બસ એક જગ્યાએ ન ફાવ્યા. મફતિયા મુસાફરો નિયંત્રિત કરવા અભિયાન ચલાવ્યું. ફ્લાઈંગ સ્કવાડ વધાર્યા. STના ઓન ડ્યુટી ન હોય તેવા સ્ટાફ અને તેમના સગાની મફત મુસાફરી રોકી પરંતુ પોલીસ કર્મચારીઓ પાસેથી ટિકિટ વસૂલ કરવામાં પાછા પડ્યા. જો કડક થઈએ તો MACTનું શું થાય? અમારે મોટું ધર્મસંકટ. એસટીનો ડ્રાઇવર અકસ્માત કરે તો જો તેની સામે પગલાં લઈએ તો મોટો MACT ક્લેઈમ ચૂકવવો પડે. જો MACT જવાબદારી ઘટાડવા જઈએ તો ભૂલ કરેલો ડ્રાઇવર છૂટી જાય. અમારો મોટો બહુમતી સ્ટાફ સારો પરંતુ કેટલાક રત્નો. એકવાર એક બેફામ બસ હંકારતા ડ્રાઇવરને મેં રસ્તે રોક્યો તો તે ઉતરી મને રૂટ બોર્ડનું પતરું લઈ મારવા ધસ્યો. કંઈક સૂઝ્યું અને તે થોભ્યો નહિતર તે દિવસે ગરદન કપાઈ જવાની હતી. એક દિવસે ચોમાસાની સંધ્યાએ મારા સરદારજી ડ્રાઇવરે ગાંધીનગરથી અમદાવાદ જતાં રસ્તામાં મરેલી પડેલી ભેંસ પરથી ફૂલ સ્પીડમાં કાર દોડાવી ત્યારે હું મરતાં બચ્યો. વળી પાછો તે જ કર્મચારીને માનવતાના ભાવે કોર્ટમાં બચાવની મારે જુબાની પણ આપવી પડી. 

હવે અમારા તરફ મુખ્યમંત્રીનું ધ્યાન ખેંચાયું. તે દિવસોમાં તેઓ વિભાગવાર બેઠકો કરતા, તેમના પ્રશ્નો સમજતા અને હલ કરવા મદદ કરતા. તેમણે વહીવટને વધુ લોકાભિમુખ કરવા અને મહત્વના પ્રશ્નો અને સમસ્યાઓ હલ કરવા તથા રાજ્યની આગાળની દિશા નક્કી કરવા ચિંતન શિબિરો શરૂ કરેલ. પ્રથમ ચિંતન શિબિરમાં બોર્ડ નિગમના MD નહોતા બોલાવ્યા પરંતુ બીજી ચિંતન શિબિરમાં તેમની સાથે રહી અમને કર્મયોગી બનવાનું વધુ બળ મળ્યું. તેમણે અમને બોલાવ્યા. મેં બે દિવસ, પહેલા દિવસ પાંચ કલાક અને બીજા દિવસ બે કલાક કુલ સાત કલાક પ્રેઝન્ટેશન કર્યું. ક્યા મુખ્યમંત્રી આટલો લાંબો સમય એક એમડીને આટલા ધ્યાનપૂર્વક સાંભળી શકે? માત્ર મોદી સાહેબ જ આમ કરી શકે. તેમના કારણે નાણા વિભાગ અમારા પ્રત્યે કૂણું પડ્યું અને લોન સહાય પેટે દર વર્ષે ૧૦૦૦ નવી બસો લેવાના બજેટની આઈટમ મંજૂર કરી. ૪૨ વર્ષના GSRTCના ઈતિહાસમાં તે એક મોટો વિજય હતો. 

મુખ્યમંત્રી પર્યાવરણ સુધારણાના આગ્રહી તેથી તેમના સૂચનથી અમે ૧૫ CNG બસોની પહેલી ખેપ ખરીદી અમદાવાદ ગાંધીનગર બસ રૂટ પર મૂકી. બસની બેઝિક કિંમતનો તફાવત અમને ફાયદાકારક ન લાગ્યો પરંતુ પર્યાવરણ સુધાર માટે જરૂરી લાગ્યું. તેવો બીજો પ્રયોગ જોજોબા સીડ્સમાંથી બાયોડીઝલ મેળવી પાંચ ટકા બ્લેન્ડિંગનો હતો. સેલ્સ ટેક્સ વિનાનું બાયોડીઝલ કાગળ પર સસ્તું લાગે. જો તે છૂટ અમને ડીઝલમાં મળે તો તો અમે નફો કરતું નિગમ બની જઈએ. પરંતુ પર્યાવરણ સુરક્ષા એટલી જ મહત્વની. જો કે બાયોડીઝલ બહુ લાંબુ ન ચાલ્યું. 

અહીં અમે અમારું સુધારા કામ ચાલુ રાખ્યુ. ઝીરો કેશલોસ પછી અમારું ધ્યાન ઘસારા લોસને દૂર કરવાનું હતું. કારણ કે જો તેમ ન કરીએ તો નિગમ નફાકારક થાય નહિ અને નફો ન રળીએ ત્યાં સુધી બજારમાંથી અમને નવી બસો લેવા કે નવી મિલકતો ઊભી કરવા કોઈ બેંક નાણા ન ધીરે. સરકાર નવી બસો આપે ત્યારે ખરી પરંતુ અમારો બસ કાફલો ઉંમર પૂરી થઈ ગયેલ ઘરડી બસોથી ભરેલો હતો જેમાંની ઘણી ૭.૫ લાખ કિલોમીટર ચાલી ચૂકી હતી અને મોટાભાગની ૫ લાખ કિલોમીટર ઉપરની. ક્યાં સુધી જૂના એન્જિન રીમેક કરી ચલાવીએ? બ્રેકડાઉન વધવા લાગ્યા અને નાણાં વિભાગના આર્થિક બાબતોના સચિવ નાણાંની કોથળીને તાળુ મારી બેઠા. કોઈ લોન ન મળે, સરકારી સહાય ન મળે તો એસટી બસો હવે એક પછી એક બંધ કરવાનો વારો આવે અને સ્ટાફ લે-ઓફ પર જાય તેવી પરિસ્થિતિ નજીક લાગી. અમે ફરી એકવાર ખર્ચની આઈટમો પર નજર કરી. ત્યાં એક ખર્ચ પર મારી આંખો આવીને સ્થિર થઈ. જોયું તો એસટી યુનિયન સાથે સેટલમેન્ટ મુજબ પીએફની કપાત ૧૦ ટકા થાય અને સામે એટલા જ એસટી નિગમને ભરવા પડે. કાયદા મુજબ ખોટ કરતા એકમોને ૮.૩૩ ટકાથી આગળ વધવાની જરૂર નહીં તેથી પીએફ કપાત ૮.૩૩ ટકા કરવાથી નિગમને વાર્ષિક ₹ ૫૪ કરોડની બચત થતી હતી. નિર્ણય કાયદેસરનો હતો. યુનિયનોએ રાજ્યવ્યાપી એક દિવસની હડતાલ પાડી. મુખ્ય સચિવની હાજરીમાં અને મારી ગેરહાજરીમાં વાટાઘાટો થઈ. વહનવ્યવહાર મંત્રીએ વાહનવ્યવહાર સચિવ મારફત મને sorryનો સંદેશો મોકલ્યો અને મારી બદલી થઈ. મારી જગ્યાએ સુરતથી મ્યુનિસિપલ કમિશ્નર અલોરિયા આવ્યા અને મને કુટિર ઉદ્યોગના કમિશ્નર તરીકે ગુજરાતી જગ્યા પર મોકલી દીધો.

ગુજરાત એસટી ચલાવવાનો એ ૨૭ મહિનાનો સમયગાળો મારા વહીવટી જીવનમાં મહત્ત્વનો રહ્યો. તેણે મને ૫૮,૦૦૦ કર્મચારીઓ, ઉંમર પૂરી કરી ગયેલ બસો અને દેવાના ડુંગર નીચે દબાયેલા એક ખોટ કરતાં નિગમને નફાના દ્વારે લાવવામાં સફળ બનાવ્યો. તેને વર્ષે કાયમી ધોરણે ૧૦૦૦ બસો સરકારી બજેટથી મેળવવાની ભેંટ આપી મેં તેની વિદાય લીધી. મને તેને turnaround કરવાના કામનો થાક નહીં પરંતુ કર્મયોગી બન્યાનો સંતોષ મળ્યો.

બદલામાં શું મળ્યું? કુટિર ઉદ્યોગમાં સામાજિક સેવાની એક સૌથી લાંબી ઈનિંગ મારે હવે રમવાની હતી. 

“कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन"

૪ ઓક્ટોબર ૨૦૨૫